فرش ترکمن؛ فرش‌هایی به درخشش شالیزارها
معرفی انواع فرش‌های شمال ایران (قالی ترکمنی و فرش لاهیجان تا فرش کلاردشت)
در میان انواع فرش‌های شمال ایران به‌نظر می‌رسد، قالی و قالیچه تیموری و قالی تبری (طبری)، که دو نمونه مهم از فرش‌های دستباف این منطقه هستند، به دست فراموشی سپرده شده‌اند. در حال حاضر شمال ایران بیشتر به فرش ترکمن دستباف شناخته می‌شود و یکی دو مرکز فرشبافی در غرب مازندران و مرکز گیلان، چون کلاردشت و لاهیجان نیز وجود دارد.
به گواهی متون تاریخی، روزگاری فرش طبری هم در صدر اموال و دارایی‌های با ارزش در ایران زمین شناخته می‌شد. احتمالاً این فرش در روزگار حکومت دیلمیان توانسته بود ،رشد و توسعه بیشتری پیدا کند و در پناه توجه شاهان این سرزمین، شهرتی عام پیدا کند. چیزی که متاسفانه امروز اثری از آن دیده نمی‌شود.
گرچه کارگاه‌های فرش دستبافی در سرتاسر مازندران و گیلان و گلستان به بافت طرح و نقش‌های رایج ایرانی وجود دارد؛ اما بخش مهمی از این نوشته به معرفی مهم‌ترین فرش‌هایی که در میان انواع ایرانی در شمال کشور بافته می‌شود، می‌پردازد که همان فرش ترکمن است.
همچنین می‌دانید که در میان انواع فرش‌های شمال ایران، گلیم، گبه، جاجیم، نمد و نمدفرش هنوز هم جایگاه ویژه‌ای دارد و این منطقه، یکی از مراکز اصلی بافت این زیراندازهای سنتی است که به آنها هم سر فرصت می‌پردازیم.
عناوین این مطلب
انواع فرش های شمال ایران
- فرش ترکمن
- فرش لاهیجان
- فرش کلاردشت
- گلیم و گبه و جاجیم شمالی
- فرش فراموش شده طبری
- انواع فرش ماشینی در شمال ایران
مشخصات فرش ترکمن
پشتی‌های ترکمنی سال‌ها به عنوان مهم‌ترین دست‌بافته قوم ترکمن سراسر ایران را در نوردیده است. قالیچه‌هایی که به‌عنوان پشتی از آن استفاده می‌شود و در دهه شصت و هفتاد در بسیاری از خانه‌های ایرانی نیز دیده می‌شد. تاریخ قوم ترکمن در آسیای میانه در جغرافیایی میان ایران، ترکمنستان، افغانستان، ترکیه و قفقاز در جریان بوده و ریشه‌ها و نشانه‌هایی از آنها در همه این مناطق دیده می‌شود.
در حال حاضر می‌توان گفت طرح و نقشه‌های قالیچه و فرش ترکمن با طرح و نقشه‌های انواع فرش دستباف آناتولی در ترکیه، شباهت‌هایی دارد.
امروزه شاید این مسئله چندان کاربردی نداشته باشد؛ ولی در گذشته می‌شد از یک فرش ترکمن به تبار و نژاد ترکمن‌ها و اینکه از چه خانواده و خاندانی هستند پی برد. آنچه به‌عنوان گل در میانه فرش ترکمنی بافته می‌شد، نشانی از خاندان ترکمن‌ها و تبار و خانواده آنها بود.
قالی‌های ترکمنی سال‌ها در ابعاد یک «اوی» بافته می‌شد تا به‌عنوان یک زیرانداز، در خانه سنتی ترکمنی استفاده شود. حالا اما این قالی‌ها در ابعاد مختلفی بافته می‌شود.
- طرح فرش ترکمن در دسته طرح‌های هندسی قرار می‌گیرد.
- این قالی‌ها به‌صورت ذهنی و با گره ترکی و فارسی بافته می‌شوند.
- فرش ترکمن در شمال‌شرقی ایران شامل گلستان و خراسان شمالی بافته می‌شود.
- این فرش در دسته فرش دستباف روستایی و عشایری قرار می‌گیرد.
- برای بافت این فرش از تار و پود پشمی و پنبه‌ای و پرز پشمی و ابریشمی استفاده می‌شود.
پیشنهاد خواندنی؛ شگردهای خرید فرش دستباف که هرکسی نمی‌داند!
مشخصات فرش کلاردشت
فرش کلاردشت وام‌دار زندگی عشایر در این منطقه است. اگرچه در این شهر خبری از ایل‌های بزرگ ایرانی نبوده؛ اما در دوره قاجار و با کوچ دادن چند ایل بزرگ کرد به شمال ایران یک مرکز بزرگ در کلاردشت برای بافت فرش ایجاد شد. این گروه با یکجانشین شدن و از دست‌دادن گله و رمه خود کاری جز فرشبافی برای گذران زندگی نداشتند.
- فرش کلاردشت سنت فرش غرب ایران را به شمال ایران وارد کرد.
- فرش‌های روستایی‌باف و ذهنی‌باف که در حقیقت حاصل سال‌ها تجربه عشایر کرد در ایران بودند.
- این قالی‌ها در ابتدا تنها با گره‌های متقارن بافته می‌شد و در نمونه‌های قدیمی و آنتیک آن اثری از گره فارسی نیست؛
- ولی آنچه امروز به‌عنوان فرش کلاردشت بافته می‌شود، ترکیبی از گره متقارن و نامتقارن است.
- پنبه و پشم مهم‌ترین مواد اولیه‌ای است که در کلاردشت با آنها بافته می‌شود.
- لچک و ترنج و هندسی مهم‌ترین طرح‌هایی است که در اغلب فرش‌های این منطقه استفاده می‌شود.
برای دین آگهی‌های فرش کلیک کنید
این مطلب را از دست ندهید؛ همه آنچه درباره قالی خرسک یا گبه باید بدانید!
فرش لاهیجان
در گیلان هم سنت فرشبافی مانند مازندران به دو دوره تقسیم می‌شود. دروره نخست، دوره تاریخی است که الان از آن اطلاعاتی در دسترس نیست. در واقع اکنون فاصله‌ای میان فرشبافی سنتی گیلانی و سنت کنونی بافت فرش گیلانی افتاده است. اما در این میان هنوز سنت بافت گلیم، جاجیم، گبه، نمد و نمد فرش جریان تاریخی خود را حفظ کرده است و از گذشته خود، همچنان نشانی در بافته‌های کنونی دارد.
درحال حاضر یکی از مراکز بافت فرش دستباف در گیلان، لاهیجان است؛ جایی که تجمع زیادی از فرشبافهای گیلانی در آن قرار دارد. اگرچه این فرشبافهای لاهیجان اکنون تحت تاثیر مکاتبی چون کاشان، نایین و کرمان هستند و در آن خبری از فرش سنتی گیلان نیست.
- فرش‌های گیلانی مانند فرش لاهیجان از پشم و ابریشم بافته می‌شوند.
- در آن ترکیبی از گره فارسی و ترکی استفاده می‌شود.
- بازار قالی و قالیچه‌های دستباف گیلانی حالا به‌شدت تحت تاثیر سلیقه روز است و حتی می‌توان در میان بافته‌های آنها، انواع فرش مدرن را هم دید.
پیشنهاد خواندنی؛ جاجیم زیراندازی دورو یا بالاپوشی زمستانی؟
گلیم و گبه و جاجیم شمالی
«کِرچال» در مازندرانی به دستگاه بافتی گفته می‌شد که می‌توان با آن جاجیم، حوله، کلیچ، کلیچه، دستمال، گلیم بافی، خورجین، نمدمالی، شِره، شف یا شال گردن و چوخا بافت.
این دستگاه و کارگاه بافت که عمدتا جای حضور زنان مازندرانی است، نمود بارزی در ادبیات محلی مازندرانی دارد و یکی از نقاط استراتژیک خانه‌های سنتی به‌شمار می‌رفت. چرا که یکی از محصولات مهم و گران‌قیمت زندگی روستایی در آن تولید می‌شد.
در حال حاضر در نقاط سنتی مازندران مانند: سوادکوه و خانه‌های روستایی آلاشت، همچنان گلیم و جاجیم‌بافی در جریان است. نمد و نمدفرش هم از دیگر محصولات روستاییان شمال ایران است. ترکمن‌ها در شمال ایران هم یکی از صاحبان سبک در تولید گلیم هستند. اگرچه گلیم‌های بافته شده توسط آنها تنوع چندانی ندارد.
طایفه یموت از اقوام ترکمنی ایرانی از آن‌هایی هستند که همچنان در ایران گلیم ساده می‌بافند. نمدمالی هم در مازندران و گیلان بسیار رایج است و کارگاه‌های زیادی در شمال ایران وجود دارد.
به خواندن ادامه دهید؛ گلیم؛ بافته‌ای از تارو پود همه اقوام ایرانی
فرش فراموش شده طبری
در میان انواع فرش‌های شمال ایران که به عنوان فرش دستباف این منطقه شناخته می‌شود، دیگر خبری از فرش طبری نیست و جایش را به فرش‌های جدید داده است. احتمالاً رطوبت مهم‌ترین دلیل نابودی بخش بزرگی از گنجینه فرش‌های طبری ایران است.
در مجموع آنچه از این فرش‌ها هم باقی‌مانده باشد، کالایی آنتیک در اختیار کلکسیون‌دارهاست و یا در موزه‌های جای گرفته است که در مناطق کوهستانی قرار داشته و کمتر در معرض تخریب‌های رطوبتی و حمله بیدها قرار داشته است.
درباره اینکه چه شد که در میان فرش‌های شمال ایران، سنت فرش طبری از میان رفت، دلایل مشخصی وجود ندارد. اما مشخصا پاگرفتن آن و رشد و توسعه‌اش به قدرت گرفتن شاهانی از این سرزمین مربوط است.
از آنجایی که در کل تاریخ ایران، شمال ایران جز در مواردی خاص چندان کانون قدرت نبوده است، احتمالا طبیعی بوده که کم‌کم این سنت به دست فراموشی سپرده شود.
رشته کوه البرز هم ساکنان این مناطق را از فلات مرکزی ایران جدا می‌کرده و برای همین داد و ستد هم با سایر نقاط ایران سخت بود. بنابراین تا پیش از آنکه به ایران مدرن پای بگذاریم که در رفت و آمد و انتقال دانش سهولت‌هایی ایجاد شد، احتمالاً این دلایل موجب شد تا فرش طبری کم‌کم در مسیر فراموشی قرار بگیرد.
مشخصات قالی طبری
قالی طبری مثل سنت فرشبافی در غرب ایران یک قالی با دو پود بوده و به جز فرش ترکمن سایر قالی ها با گره نامتقارن یا فارسی بافته می‌شده است. در حال حاضر اما از مهم‌ترین فرش‌های شمال ایران فرش ترکمن دستباف است که گرهی متقارن یا ترکی دارد.
در دوره قاجار، عشایر سه استان فارس، کردستان و کرمانشاه به مازندران کوچ داده شدند. آنچه اکنون کلاردشت را به مرکزی در میان فرش‌های دستباف شمال ایران تبدیل کرده است، یکجانشین شدن همین عشایر در این شهر است. قالی‌بافی در شمال ایران با تغییرات فراوانی همراه بوده است. به‌همین دلیل سنت فرش طبری در اینجا فراموش شده و فرش ترکمنی به مهم‌ترین محصول آن تبدیل شده است.
همچنین فرشبافی در کلاردشت با وام گرفتن از عشایر زندگی زیبا اما محدودی دارد. فرشبافی کاشان و نایین هم در سال‌های گذشته در این مناطق شکل گرفته است که نتیجه توسعه تعاونی‌هاست و نه یک زندگی ارگانیک و بومی. در کنار این‌ها کارخانه‌های فرش ماشینی هم وجود دارند که انواع فرش جدید و مدرن را در این مناطق تولید می‌کنند.
انواع فرش ماشینی در شمال ایران
فرش ماشینی حالا یکی از پرفروش‌ترین محصولات موجود در بازار ایران است. فرش‌هایی که به نسبت فرش‌های دستباف ارزان‌تر هستند و در دسترس گروه‌های بیشتری قرار دارند و به مدد تکنولوژی و جریان مدرن بافت فرش در میان آنها انواع فرش جدید هم دیده می‌شود. از این رو در چند دهه اخیر کارگاه‌های و کارخانه‌های فراوانی در سراسر ایران از جمله شمال ایران، برای تولید این فرش‌ها راه اندازی شده است.
کاملاً طبیعی است که در گیلان و مازندران و گلستان هم کارخانه‌هایی فراوانی برای تولید این فرش‌ها و تامین نیاز بازار وجود داشته باشد. در حال حاضر چند کارخانه مهم و بزرگ فرش ماشینی در نوار شمالی ایران وجود دارد و نیاز خانواده‌ها در شمال ایران را تامین می‌کند.
از آنجایی که سنت بافت فرش در نوار شمالی ایران نسبت به نواحی مرکزی، غربی و شرقی سنت ضعیف‌تری است، در چند دهه اخیر و با نو شدن سبک زندگی‌ها، فرش ماشینی در میان باشندگان این سه استان، خواهان بیشتری داشته و تامین آن هم مزیت اقتصادی خوبی برای سرمایه‌گذارن داشته است.
در حال حاضر این کارخانه‌ها علاوه‌بر قالی و قالیچه انواع روفرشی، گلیم، جاجیم، گبه و نمد فرش را هم تولید می‌کنند و در میان محصولات متنوع‌شان نمونه‌هایی از انواع فرش مدرن هم دیده می‌شود.
***