فرش گروس؛ قالی آهنی دستباف ایرانی
منطقه گروس که مرکز آن شهر بیجار است، از اصیل‌ترین مناطق تولیدکننده فرش دستباف بوده و هنوز هم البته قالی‌بافی در آنجا رایج است، فرش گروس یا بیجار از قدیمی‌ترین و با سابقه‌ترین فرش‌های دستباف ایرانی است. عمر فرش گروس به سال ۱۲۶۶ هجری قمری برمی‌گردد.
با توجه به تاریخ فرش‌های به‌جا‌مانده بیجاری، می‌توان گفت که فرش بیجار به احتمال زیاد، در دوران قاجار همزمان با رشد قالی‌بافی ایران گسترش یافته‌است. فرش‌های بیجار اولیه توسط خان‌های کرد یا امرا و فرماندهان برای استفاده شخصی یا هدیه به مقامات دولتی سفارش داده می‌شدند. برای اینکه با فرش گروس بیشتر آشنا شوید در ادامه این فرش را از زوایای مختلف بررسی می‌کنیم:
- تاریخچه فرش گروس
- بافندگان معروف فرش گروس
- رنگ‌های فرش دستباف گروس
- مشهورترین نقوش در فرش‌های قدیم گروس
- ابعاد رایج فرش گروس
- انواع شیوه‌های بافت فرش گروس
- شیوه بافت فرش گروس
پیشنهاد خواندنی؛ با انواع فرش کردی و ویژگی‌های آن آشنا شوید
عناوین این مطلب
تاریخچه فرش گروس
گاهی فرش‌های گروس همراه با کتیبه‌هایی بافته می‌شدند تا به‌عنوان هدیه به وزیران دوران قاجار داده شوند. نمونه‌های فراوانی از آنها امروزه در موزه‌های ایران و جهان و حراج‌های بزرگ هنری وجود دارد. در دوران پهلوی نیز قالی‌بافی در بیجار رواج داشته است.
بیجار در دوره جنگ نخست جهانی، به‌دلیل موقعیت ویژه آن مورد هجوم روس‌ها و سپس ترک‌های عثمانی قرارگرفت و با این اتفاق‌ها، قالی‌بافی آن دچار انحطاط شد. اگر چه پیش از جنگ دوم جهانی، با شروع به کار تعداد زیادی دستگاه قالی‌بافی نسبت به احیای این هنر اقداماتی به‌عمل آمد، اما با شروع جنگ و بروز قحطی، دوران انحطاط دوباره شروع شد که تا مدت‌ها ادامه یافت. از سال‌های ۱۳۴۰ به بعد شروع دیگری برای بافت فرش‌های بیجار رقم خورد.
به خواندن ادامه دهید؛ با انواع فرش کردی و ویژگی‌های آنها آشنا شوید
بافندگان معروف فرش گروس
استادان بزرگ طراحی فرش دستباف هم چون مرحوم موسی مسعودی، مرحوم اصغر الله مرادی، علی اصغر لک و قدرت‌الله گیچلو از استادان مشهور این منطقه هستند که هنر خود را در فرش گروس رج‌به‌رج بافته اند. تعداد زیادی از قالی‌های قدیمی کردستان که در موزه‌های فرش داخل و خارج از کشور نگهداری می‌شوند، متعلق به شهر بیجار هستند.
مهمترین ویژگی فرش دستباف گروس یا بیجار، ساختار متراکم آن است که به همین علت به قالی آهنی مشهور است. این قالی مانند آهن محکم است و نمی‌توان آن را تا کرد. همین امر باعث شد در دوران ابتدایی تجارت فرش آن را «لول» بنامند. برای بافت قالی سفت و فشرده از تار و پود پشمی که حالتی ارتجاعی داشته استفاده شده و آن را به شدت می‌کوبند.
قالیبافان برای بافت فرش گروس، پود بسیار ضخیم را همراه یک یا دو پود نازک وارد فرش کرده تا بافتی محکم ایجاد کنند. قالیبافان زبردست از شانه سنگین آهنی یا چوبی و هم چنین ابزار دیگری شبیه به پنجه آهنی استفاده می‌کنند تا بافتی متراکم و فشرده ایجاد کنند.
برای دیدن آگهی‌های فرش دستباف کلیک کنید
بیشتر بخوانید؛ از تاریخچه فرش بیجار چه می‌دانید؟
رنگ‌های فرش دستباف گروس
ترکیب رنگ‌های فرش گروس از مهمترین ویژگی‌های آن است. تضاد جسورانه‌ای که در رنگ‌بندی قالی گروس به‌کاررفته است زیبایی آن را بیشتر می‌کند. رنگ‌های شاد و تند مانند: قرمز و چهره‌ای (اصطلاح محلی برای صورتی پررنگ)، صورتی، مشکی، پوست پیازی، سفید، حنایی و انواع سبزها در فرش گروس در زمینهای از رنگ‌های سرمه‌ای و قرمز به‌کار می‌رود.
رنگ‌های انرژ‌ی‌بخش که در بافت فرش گروس استفاده می‌شود، نشان از طبیعت رنگارنگ و زیبای کردستان دارد. رنگ‌های لاکی، آبی، نیلی، سبز و سرمه‌ای در فرش امروز دیده می‌شوند.
در فرش گروس از رنگ طبیعی پشم، مانند خاکستری روشن، سیاه و شکری، بدون رنگرزی استفاده می‌شد. همچنین رنگ‌های گیاهی در بافت این قالی به‌کار می‌رفت و رنگرزی به شکل محلی و خانگی انجام می‌شد. در شیوه رنگرزی گیاهی استفاده از روناس، اسپرک، برگ مو، گندل، جاشیر، پوست انار و پوست گردو رایج است. امروزه اما باوجود منابع رنگرزی گیاهی در روستاها و زمینهای اطراف، اغلب از رنگ‌های شیمیایی استفاده می‌شود و به‌دلیل هزینه بالا رنگرزی گیاهی، این امر تقریباً غیرممکن شده است.
مشهورترین نقوش فرش‌های قدیم گروس
مهمترین نقش مایه‌های فرش گروس یا بیجار، اسلیمی، گل سرخ و انواع گل‌فرنگ، گل‌های شاه عباسی، هراتی، بته، درخت به ویژه نوع بید مجنون و همچنین گلبوته در انواع مختلف هستند، در ادبیات بومی بافندگان بیجار نام‌ها و واژه‌های خاصی را برای برخی از طرح‌ها و نقوش سنتی و متداول به‌کار می‌بردند. اگرچه ترکیبی از طرح‌ها و نقوش بومی است، اما با عناوین دیگری شناخته می‌شوند، از جمله نقش گل شیپوری که از مشهورترین و متداول‌ترین نقوش در فرش قدیم بیجار بوده است.
طرح‌های میناخانی و هرات که در دسته طرح‌های افشان سرتاسری با جزئیات قرار می‌گیرند و طرح ترنج لوزی شکل، به میزان زیادی در فرش‌های قدیمی گروس به‌کار رفته‌اند. در فرش بیجار طرحی لنگر مانند، در بالا و پایین ترنج یا به‌عنوان نگاره معلق نیز دیده می‌شود. شاخه‌های درهم تنیده و گل‌های افشان تصنعی هم در قالی‌های کوچک روستایی و شهری نقش بسته است.
طرح گروس که طرحی زیبا و کمیاب برای این فرش است، زمینه آبی کبالت تا نیلی متوسط دارد و طرح‌های بزرگ مشخص سرتاسری از شاخه‌های پر شکوفه و نقوش اسلیمی روی آن را پوشانده است. در حاشیه اصلی، طرح‌های نوار مانند مارپیچ تکرار شونده‌ای به‌چشم می‌خورد.
طرح گل وکیلی از طرح‌های مشترک بافندگان بیجار و سنندج است و الگوی اصلی آن بر مبنای طرح‌های واگیره‌ای بوده که یک نقش مایه در زمینه فرش به‌صورت تکرارشونده قرار گرفته و همچنین طرح «سمنبر خانم» که گویا مبتکر آن زنی به نام سمنبر بوده که الگوی اصلی این طرح همان لچک ترنج است.
طرح مشهور و زیبای مستوفی نیز یک نام گذاری بومی توسط بافندگان بیجاری است که مبنای آن همان طرح واگیره‌ای است که حاصل ابتکار بافندگان بیجاری است، به‌صورت تکرارشونده در زمینه فرش قرار گرفته و در هیچ‌یک از مناطق دیگر ایران به جزء ساروق و فراهان در استان مرکزی، نمی‌توان مشابه آن را دید.
از دیگر اسامی این چنین می‌توان به طرح سرداری اشاره کرد؛ که بی‌شباهت به قالی‌های مشهور پولونز صفوی نیست که در آن نقش اسلیم دهان اژدر به‌صورت افقی تکرار می‌شود.
این مطلب را از دست ندهید؛ فرش ایرانی؛ بازمانده‌ای کهن از هنر اصیل ایرانی
ابعاد رایج فرش گروس
فرش گروس یا بیجار ابعادی کوچک تا بزرگ دارد. قالی ها از ابعاد ۱.۵*۱ متر به بالا بافته می شوند و فرش گروس با بافت ظریف و چشم نواز در ابعاد بزرگ تر مانند ۳*۲ متر و ۳*۴ متر بافته می شود. البته بافت فرش های بزرگ تر از ۱۲ متر مربع نیز در شهر بیجار رواج دارد اما تعداد و محبوبیت آن ها کمتر است. در گذشته روستاییان به سفارش خان‌ها، فرش گروس را در ابعاد بزرگ‌تر مانند ۳۲ متر مربع می‌بافتند. اما به‌طورکلی فرش با ابعاد بسیار بزرگ خیلی کم توسط روستاییان بافته می‌شد.
ویژگی‌های بافت فرش گروس
به گفته کارشناسان، فن فرش بافی که بافندگان بیجاری از آن بهره می‌برند در هیچ نقطه دیگری از ایران یا جهان دیده نمی‌شود. شیوه پودگذاری قالی کهن بیجار منحصربه‌فرد است، چرا که در سنت پیشین این منطقه استفاده از سه پود مرسوم بوده، به این‌صورت که پود دوم نازک، اما پودهای اول و سوم ضخیم بودند. در حال حاضر این شیوه به فراموشی سپرده شده و استفاده از دو پود رایج است. تار و پود بافته شده در فرش گروس، از جنس پشم و پنبه است و گره ترکی در آن به‌کار می‌رود.
شیرازه فرش گروس از نوع شیرازه پیچی سر خود فرش است که اغلب هم رنگ فرش است. بیشتر فرش‌های گروس امروزی بین ۳۰ تا ۳۵ رج دارند اما در نمونه‌های قدیمی ۱۵ ، ۲۵ و ۴۰ هم دیده می‌شود. فرش بیجار با گره متقارن بافته شده‌اند. فراوانی ردیف پودها موجب می‌شود که فرش بیجار، شکل ظاهری و سختی متمایزی داشته باشند و به قالی آهنی معروف شوند. این قالی‌ها در ابعاد مختلفی بافته می‌شوند، از پشتی‌های کوچک و قالی‌های ذرع و نیم گرفته تا کناره‌ها و قالی‌های بزرگ.
در چله‌کشی قالی‌های کهن بیجار از شیوه معروف به فارسی استفاده می‌شد و به‌همین دلیل بافت قالی با طول زیاد امکان‌پذیر بود، اما امروزه شیوه چله‌کشی در این منطقه به روش آذری و بر روی دار انجام می‌شود. فرش‌هایی که امروزه در کارگاه‌های فرش‌بافی مدرن بیجار بافته می‌شوند، نیز اصالت و کیفیت در طرح و ساختار را حفظ کرده‌اند.
پرزهای فرش گروس بلند یا متوسط است. در فرش‌های نفیس قدیمی و ارزشمند پرز کوتاه‌تر رویه‌چینی شده و در نتیجه نقشه فرش جلوه بیشتر نمایان می‌کند. فرش گروس که بافتی ظریف و بسیار هنرمندانه دارد و به شکل تابلو فرش و فرش‌های کوچک تزئینی نیز در بازار موجود است. این صنایع دستی تزئینی برای کلکسیونرها و علاقه‌مندان هنر فرش بافی گزینه‌ای ارزشمند محسوب می‌شود.
در حال حاضر قالی‌بافی در منطقه گروس به دو صورت عمده صورت می‌گیرد:
- تک‌بافی یا بافت خانگی: در این شکل تولید، هنرمندان خود در خانه مواداولیه و ابزار را تهیه کرده و رج‌به‌رج قالی را بافته و در نهایت خود فروشنده هستند.
- سرمایه‌گذاری دولتی: ارگان‌هایی مانند سازمان صنایع دستی یا اداره کار، مواداولیه و کمک‌های مالی را برای قالیبافان فراهم می‌کنند.
پیشنهاد خواندنی؛ نکات مهمی که در زمان خرید فرش ماشینی باید بدانید
شیوه بافت فرش گروس
فرش گروس به شیوه لول، نیم‌لول و در موارد اندک تخت بافته می‌شود. در شیوه لول بافت، معمولاً باید پود در جهت افقی کشیده شده و به تبع آن تارها در دو سطح متفاوت قرار می‌گیرد. در این روش تأکید می‌شود که پود چنان درهم کوبیده شود که رج‌های گره بیشتر چسبیده و بافت فرش مستحکم‌تر شود.
نکته مهم در بررسی نقشه‌های فرش بیجار، بافندگان قدیم این شهر و روستاهای اطراف آن است که برای بافتن هر طرح، از یک قطعه فرش بافته‌شده کوچک که اغلب مساحت آن کمتر از یک‌مترمربع بود استفاده می‌کردند. در میان بافندگان ایران به اسامی مختلفی نظیر ارنک، دستور یا فقیره مشهور بوده است.
قالی قدیم بیجار در هر سه‌روش شهری‌باف، روستایی‌باف و عشایری‌باف بافته می‌شد، اما به‌دلیل دگرگونی در روش زندگی، امروزه نمونه‌های عشایری بافت آن وجود ندارد. با توجه به زیبایی و کیفیت فرش گروس، این قالی همواره طرفداران و متقاضیان خاص خود را دارد. همین امر باعث می‌شود، فرش بیجار نسبت به نمونه‌های مشابه گران‌تر باشد.