دسته‌بندی فراوانی برای بافت فرش در ایران وجود دارد. ما بر اساس موقعیت جغرافیایی بافت، آن‌ها را دسته‌بندی کردیم. در میان همه این انواع تقسیم‌بندی‌ها یک نوع دسته‌بندی هم وجود دارد که کاملا فنی است و بر اساس کیفیت گره فرش طراحی شده است. فرش‌ها به دو دسته کلی انواع فرش ترکی مانند فرش تبریز دستباف و فرش‌های فارسی‌باف تقسیم می‌کند. تنها تفاوتی که در کیفیت این دو فرش وجود دارد، نوع گرهی است که بافنده بر تار فرش می‌نشاند. گره‌های فارسی کج هستند و گره‌های ترکی، صاف و قرینه.
آذربایجان، گهواره قالی‌بافی ایران
پیشترها و بر اساس این دسته‌بندی تنها در نواحی غربی ایران می‌توانستید، انواع فرش ترکی یا همان ترکی‌باف را پیدا کنید و در نواحی مرکزی و شرقی ایران، گره فارسی، بیشتر رایج بود. اما بعدها با کوچ‌هایی که صورت گرفت بالتبع اختلاط‌های فرهنگی نیز پیدا شد و پراکندگی این دو گره متفاوت شد. چنانکه اکنون در مشهد هم می‌توان فرشی با گره ترکی دید.
در این مقاله سعی داریم درباره فرش‌های ترکی با تمرکز بر فرش‌های که در غرب و شمال‌غرب ایران مانند فرش تبریز دستباف و فرش اردبیل بافته می‌شود، حرف بزنیم. فرش‌هایی که در آذربایجان‌ها و زنجان و سایر استان‌های ترک‌نشین ایران بافته می‌شوند.
پیشنهاد خواندنی؛ فرش تبریز بافته‌ای ایرانی، از قلب تاریخ
سنت فرش ترکی از پازیریک تاکنون
سنت فرش ترکی از پازیریک تاکنونقدیمیترین فرشی که در دنیا پیدا شده پازیریک نام دارد. فرشی با نمادهای مشخصی از تمدن هخامنشی که اگرچه در اقلیمی فراتر از ایران پیدا شده؛ اما شک و شبهه‌ای برای ایرانی بودنش وجود ندارد. جالب اینکه پازیریک به سبک ترکی بافته شده است. هر کسی که پازیریک را ببیند، می‌داند که این فرش در نهایت زیبایی و کمال تکنیک فرشبافی بافته شده است.
برای همین هم بسیاری معتقدند اگرچه این فرش مبدا تاریخ فرش دنیا قرار گرفته؛ اما قطعاً پیشینه‌ای بسیار بزرگتر و زیباتر دارد که در بافت چنین فرشی بروز و ظهور پیدا کرده است. به‌هرحال با این پیشینه فرش ترکی را می‌توان یکی از قدیمی‌ترین مکتب‌های بافت فرش دانست. پیش از این هم فرشی که عشایر ایران می‌بافتند، با فرشی که عشایر آناتولی می‌بافتند، در رقابت بوده و احتمالا فرش‌های ترکی در ایران وام‌دار همین مکتب هستند.
این مطلب را از دست ندهید؛ فرش ایرانی؛ بازمانده‌ای کهن از هنر اصیل ایرانی
دسته‌بندی انواع فرش ترکی در ایران
مانند بسیاری از نقاط ایران فرش‌ترکی دستباف هم بسته به تقسیم‌بندی‌های جغرافیایی، تفاوت‌هایی دارند. با این‌حال در میان همه شاخه‌ها، چهار مکتب کلی بافت فرش در این مناطق به‌شدت معروف هستند:
- فرش دستباف تبریز
- فرش هریس دستباف
- فرش خوی دستباف
- فرش زنجان دستباف
به جز این چهار دسته‌بندی کلی و شناخته شده زیرشاخه‌هایی هم در فرش ترکی وجود دارد که لیستی جمع و جور از آن احتمالا چنین خواهد بود:
- قالی گراوان
- قالی هشترود
- قالی قراجه
- قالی شربیان
- قالی سراپی
- قالی سراب
- قالی بیدگینه
- قالی اهر
- قالی اردبیل
پیشنهاد خواندنی؛ با تاریخچه فرش ترکیه و ویژگی‌های آن آشنا شوید
فرش دستباف تبریز
تبریز یکی از مهمترین شهرهای ایران در بافت انواع فرش ترکی و سنت فرشبافی است. این شهر تاریخ بزرگ و مهمی در بافت فرش و توسعه بازار آن دارد. هم از این جهت که مرکزی برای صادرات فرش ایران به دنیا بوده و به این ترتیب پای فرش ترکی دستباف ایرانی را به بازارهای جهانی باز کرد و هم به جهت اینکه نقش مهمی در آموزش فرشبافی در ایران داشته است.
برخی فرشبافان این شهر با مهاجرت به شهرهای دیگر، انقلابی در فرشبافی آن‌ها ایجاد کردند. از جمله آن‌ها مهاجرت عمواوغلی از تبریز به مشهد و ایجاد تغییراتی در فرشبافی این شهر صاحب سبک در فرشبافی بود.
انواع فرش دستباف تبریز عمدتاً فرش‌های شهری‌بافی هستند که پشم مهمترین ماده اولیه تهیه نخ‌های آن است. اگرچه رایج است که دورگیری‌های فرش تبریز با ابریشم انجام شود و همین مسئله هم موجب شده که فرش دستباف تبریز در ردیف فرش‌های گران‌قیمت ایرانی قرار بگیرند. در مجموع می‌توان گفت بعد از فرش قم که غالباً تمام‌ابریشم و به‌شدت گران است، فرش دستباف تبریز دومین فرش گران ایرانی است.
بیشتر بدانید؛ شگردهای خرید فرش دستباف که هرکسی نمی‌داند!
طرح‌های فرش دستباف تبریز
لچک و ترنج، افشان، گلدانی، شاه‌عباسی از طرح‌های محبوب فرش تبریز دستباف است. اگرچه از همه این طرح‌ها معروف‌تر و محبوب‌تر طرح‌های ماهی و ماهی درهم در فرش‌های تبریزی است. علی حصوری در کتابی پژوهشی درباره فرش، همچنین از رواج یک نقشه معروف و عجیب در مکتب فرش تبریز سخن می‌گوید که این روزها اثری از آن نیست. آن هم نقشه‌های «دنیای دیگر» تبریزی است.
در تبریز بافت تابلو فرش‌های زینتی و گران هم بسیار رایج است. در میان طرح‌هایی که اغلب برای این تابلو فرش‌ها انتخاب می‌شود، بافت طرح‌هایی با آثار باستانی و تاریخی هم بسیار رایج است. اگر اهل اخبار ورزشی باشید می‌دانید که در هر دوره جام‌جهانی و المپیک فرش ویژه‌ای در تبریز با نمادهای محل برگزاری این رقابت‌ها بافته و به کمیته برگزاری رقابت‌ها اهدا می‌شود.
بیشتر بخوانید؛ همه‌چیز درباره تابلوفرش‌ها
فرش هریس
اگرچه انواع فرش ترکی تبریز فرش‌هایی ریزبافت، هنری و شهری است؛ اما فرش هریس فرشی درشت‌باف و روستایی است. فرشی که اگر یکبار تجربه پا گذاشتن روی آن را داشته باشید، می‌دانید که چرا در میان اهالی آذربایجان به‌شدت محبوب است. چرا که این فرش با پشم بافته می‌شود و اغلب درشت‌بافت و ضخیم است و برای همین می‌تواند از شما در برابر سرمای زمستان محافظت کند. همچنین فرش هریس، عمر بالایی دارد و اغلب در خانه اهالی آذربایجان یک نمونه قدیمی آن را می‌توانید ببینید.
در بافت فرش ترکی هریس از تکنیکی قدیمی و مهم استفاده می‌شود که موجب می‌شود این فرش، پرتراکم‌تر بافته شود و برای همین سنگین و ضخیم است. در قالی‌بافی هریس از ابزاری به اسم هوه استفاده می‌شود که چیزی در حدود سه کیلوگرم وزن دارد و فرش را با آن می‌زنند تا متراکم‌تر شود. برخی طرح‌های رایج در بافت فرش هریس عبارتند از:
- تاجری
- صبوری
- رزگل
- حیاط گل
- توکلی
- صمدخان
فرش هریس یکی از محبوب‌ترین قالی‌های ترکی‌باف در دنیاست و شهرتی جهانی دارد. در فرش هریس اغلب طرح‌های منحنی نمی‌بینید و اغلب خطوط شکسته زیبایی در زمینه این فرش نقش‌آفرینی می‌کنند. فرش هریس بر زمینه‌ای تیره بافته می‌شود و قرمز تیره (لاکی)، سرمه‌ای، قهوه‌ای از محبوب‌ترین رنگ‌های زمینه این فرش هستند.
بیشتر بدانید؛ فرش‌های کرمیزباف مشهدی با گل‌های شاه‌عباسی
فرش خوی
اگر این روزها به کسی بگویید فرش خوی او بی‌شک به یاد فرشی با طرح ماهی، ماهی ریز و یا ماهی درهم می‌افتد. اینکه طرح ماهی از کجا وارد فرشبافی ایران شده را کسی نمی‌داند: ولی به‌هرحال در حال حاضر امضای آن برای آذربایجان و خوی است.
اگرچه در نوشته های تاریخی به طرح ماهی، طرح هراتی هم گفته می‌شد و گویا از طرخ‌های رایج هرات در دوره سلجوقی‌ها بوده ولی حالا دست روزگار این طرح را به نمادی برای فرشبافی خوی تبدیل کرده است. به ویژه اینکه طرح ریزماهی فرش خوی حالا شهرتی جهانی دارد و هفته‌ای نیست که در یک حراجی نمونه‌ای از آن به‌فروش نرسد.
در خاستگاه بافت انواع فرش ترکی در ایران، اگر آذربایجان شرقی به فرش دستباف تبریز و فرش هریس شناخته می‌شود، آذربایجان غربی هم به فرش خوی و تکاب که فرش‌هایی ریزبافت و شهری هستند، شناخته می‌شود. عمده این فرش‌ها با پشم بافته می‌شوند و بعضا برای خیلی نفیس‌تر شدن‌شان از ابریشم هم استفاده می‌شود.
برای دیدن آگهی‌های فرش دستباف تبریز کلیک کنید
پیشنهاد خواندنی؛ فرش‌های فلات مرکزی؛ هنر ایرانی در دل کویر
فرش‌های زنجان
فرش زنجان در رده انواع فرش ترکی روستایی‌باف ایران دسته‌بندی می‌شوند. عمده فرش‌های این استان را عشایر حالا یکجانشین شده می‌بافند.
از آن‌جایی که عمده کار ساکنان روستایی این مناطق دام‌پروری است، برای همین هم پشم مناسبی برای بافت فرش در اختیار بافندگان قرار دارد و عمده فرش‌های این منطقه با پشم بافته می‌شود. از مهمترین طرح‌های فرش زنجان می‌توان به طرح‌های زیر اشاره کرد؛ برخی معتقند خاستگاه اصلی طراحی طرح ماهی درهم، روستای «هندی کندی» در طارم زنجان است.
- طرح ماهی درهم
- طرح لچک و ترنج
- طرح هندسی
پیشنهاد خواندنی؛ فرش عشایری؛ مادر فرش‌های ایرانی
قالی سراب
قالی سراب یک قالی روستایی‌باف است که با پشم گوسفند بافته می‌شود و قابی، ماهی درهم، لچک و ترنج از مهمترین طرح‌های ان است. این فرش اغلب در اندازه پادری، ذرع‌ونیم، دو ذرع، کناره، قالیچه بافته می‌شود. برخی معتقند قالی سراپی هم برگرفته از همان مکتب قالی سراب است.
قالی شربیان
یکی دیگر از روستایی‌‌باف‌های زیبای ترکی را در شربیان می‌توانید پیدا کنید. این قالی هم مانند دیگر انواع فرش ترکی با گره متقارن یا ترکی و از پنبه یا پرز پشمی بافته می‌شود. هندسی و لچک و ترنج محبوب‌ترین طرح‌های آن است.
قالی قراجه
قراجه در آذربایجان شرقی هم یکی دیگر از مراکز بافت انواع فرش ترکی روستایی است. عمده فرش‌های این منطقه در طرح‌های لچک و ترنج و هندسی می‌بافند. در این فرش هم مانند دیگر فرش‌های ترکی از خطوط منحنی خبری نیست و عمدتا خطوط شکسته ساختار فرش را تشکیل می‌دهند.
قالی هشترود
از پشم گوسفندان هشترودی قالی زیبا و روستایی‌بافی، در آذربایجان شرقی بافته می‌شود که طرفداران زیادی دارد. عمده رنگ‌های به‌کاررفته در این فرش آبی، سرمه‌ای، قرمز و عاجی است و ماهی درهم و هندسی هم مهمترین طرح‌های رایج آن را تشکیل می‌هند.
قالی گراوان
با پشم و گره‌های متقارن در روستایی در آذربایجان غربی فرشی زیبا به نام فرش گراوان می‌بافند که در دسته انواع فرش ترکی جای می‌گیرد. فرشی که ترکیب سبک فرش‌های ترکی و کردی است. مثل خیلی از فرش‌های این منطقه، لچک و ترنج و هندسی طرح‌های محبوب در بافت این فرش‌هاست و آبی، قرمز، نخودی، آجری از رنگ‌های رایج فرش گراوان است.
قالی بیدگنه
معروف است که قالی بیدگنه را هنوز هم با نخ‌هایی که به‌صورت دستی ریسیده شده می‌بافند. یک فرش زیبا با گره‌های متقارن از مکتب فرش‌های زنجانی که به‌صورت دو پود بافته می‌شود. «حاجی اورنگی» و «چهارگات» یا چهار قطع اصلی‌ترین طرح‌های رایج فرش‌های بیدگنه است.
قالی اهر
یکی دیگر از فرش‌های مکتب زنجان، قالی معروف اهر است. فرشی که گره‌متقارن با تاروپود پنبه‌ای و پرز پشمی بافته می‌شود. متاسفانه قالی اهر با وجود زیبایی و منحصر به فرد بودنش روبه فراموشی است و کمتر بافته می‌شود. هرچند در بازارهای اهر می‌شود فرش فروش‌های قدیمی را پیدا کرد که با علاقه فرش اهری می‌فروشند.
زمان زیادی فرش اهر جزء سرمداران فرش ایرانی بود و زیبایی آن زبانزد بود، طرح‌هایش متفاوت و بومی است هرچند با فرش هریس اشتراکاتی دارد. اما با وجود این مشترکات اگر دو فرش، اهر و هریس را کنار هم پهن کنیم، کارشناسان خبره فرش با یک نگاه آن دو را از هم تشخیص می‌دهند. چشمه وزان، کقالق، مزرعه و قراچه از روستاهایی هستند که فرش اهر در آن بافته می‌شود.
این مطلب به شما کمک می‌کند؛ گلیم؛ بافته‌ای از تارو پود همه اقوام ایرانی
قالی اردبیل
اگرچه در سرتاسر آذربایجان قالی‌های زیبای شهر و روستایی می‌بینیم و شهرتی جهانی دارد، اما در گوشه شرقی این نقطه از ایران تنها فرش اردبیل است که نامی برای خودش دست‌وپا کرده است. قالی اردبیل نیز در دسته انواع فرش ترکی قرار می‌گیرد و در دو سبک شهری و روستایی و با گره متقارن و پشم گوسفند و بز بافته می‌شود.
[horizontal_slider url=’tehran/carpet-moquette?has-photo=true’ title=”آگهی‌های فرش را در دیوار ببینید”]
