پشتِ شانه‌های گربه نقشه ایران، هنرهای بسیاری پنهان شده است. درست در منطقه شرقی نقشه و جایی که هنر دست خراسان، بیرجند و کمی پایین‌تر سیستان و بلوچستان مشخص است، یکی از قطب‌های قالی‌بافی قرار دارد. فرش مود از همین هنرهاست که اصالت آن به بیرجند بازمی‌گردد؛ فرش مود به‌نام زادگاهش، مشهور شده است. اما ریشه تاریخ این فرش به چه زمانی بازمی‌گردد؟

در ادامه فرش مود را از زوایای مختلف بررسی می‌کنیم تا با تاریخچه و ویژگی‌های این فرش دستباف کهن و نفیس ایرانی بیشتر آشنا شوید.

• تاریخچه فرش مود
• طرح‌های فرش مود
• محل بافت فرش مود
• ویژگی‌های فرش مود
• دلیل ماندگاری فرش مود
• آیا هنوز فرش مود تولید می‌شود؟

تاریخچه فرش مود

تاریخچه فرش مود را باید جایی در ۳۰ کیلومتری جاده ارتباطی بیرجند به زاهدان جستجو کرد. کلمه مود آن‌طور که در فرهنگ لغت آمده، به معنای عقابی است که پرهایش را به تیر چسبانده است و برخی هم آن را به معنای آشیانه عقاب معنا می‌کنند. اوج شکوفایی فرش مود بیرجند در فاصله سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۲۰ بود که از دیگر مناطق خراسان هم پیشی گرفته بود.

این‌طور می‌گویند که حاجی اسدی معروف به مصباح‌السلطنه ابتدا کارگاهی قالی‌بافی در مود دایر کرد و ۴۰ دار قالی بناگذاشت تا طرح‌های متنوع فرش مود از سوی استادکاران این فرش گسترش یابد.

روستای مود از مناطق معتبر و شناخته شده قالی‌بافی در جنوب خراسان است که نحوه بافت کیفیت نخ‌های استفاده شده در قالی‌های مود، باعث شده در میان فرش‌ها شهرت جهانی پیدا کند. برخی می‌گویند اولین بار، کارگاه‌های قالیبافی از منطقه درخش از روستاهای قدیمی قهستان قدیم (منطقه وسیع کوهستان‌های شرق) در فاصله ۶۵ کیلومتری خراسان جنوبی قرار دارد) به مود آورده شده است و قدمت آن بیشتر از قالی مود است. 

دستگاه‌هایی که در قدیم برای قالیبافی در مود استفاده می‌شد، شباهت بسیاری به دستگاه‌های قالیبافی در کرمان دارد. همین مساله هم نشان می‌دهد که قالی مود هم مانند قالی کرمان، از سابقه و قدمت زیادی برخودار است. 

آن‌طور که استادکاران فرش مود می‌گویند، این نوع فرش در موزه‌های کشورهای اروپایی به‌خصوص آلمان نگهداری می‌شود. حتی یک جفت قالیچه کار مرحوم حاج‌علی مهدی‌زاده که از نوع فرش مود است، در پاریس محافظت می‌شود. افرادی مثل ملا اسماعیل دستگردی و فرزندانش مثل حسین دستگردی از بافندگان معروف فرش مود هستند.

طرح‌های فرش مود

در میان طرح‌ها و نقش‌های متنوعی که فرش مود دارد، طرح خشتی یا همان چهارفصل بیشتر رایج است و طرفداران بسیاری دارد. به‌طوری‌که نیمی از قالی‌بافان مود، این طرح را برای بافتن قالی انتخاب می‌کنند. البته طرح‌های دیگری همچون بته جقه و ماهی درهم از دیگر طرح‌های فرش مود است. از دیگر طرح‌های فرش مود می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• خشتی: که به آن چهارفصل یا بختیاری هم می‌گویند.
• سعدی: طرحی ربعی شکل که در زمینه گل‌های پیچ در پیچ، مخلوط اسلیمی کار شده است.
• نقشه‌‌های غلط: نقشه‌هایی که سابقه بافت در این منطقه را نداشته و از شهرهای دیگر الهام گرفته می‌شد.
• کله اسبی: معمولا ۱۶ اسب بالدار دورتادور ترنج مرکزی را می‌پوشاند و به همین دلیل به آن کله‌اسبی می‌گویند.
• ریزه ماهی: نقشی سراسری و فاقد لچک و ترنج که طرح ماهی در سراسر آن تکرار می‌شود.
• ریزه ماهی لچک ترنج یا زمینه خورشیدی: ترنجی به شکل دایره در مرکز قرار دارد.
• بته جقه: طرح‌هایی در ردیف‌های منظم که بین‌شان گل و برگ ریزه پر شده است.

رنگ‌هایی مثل قرمز، کرم نخودی، قهوه‌ای تیره، آبی و نارنجی از پرطرفدارترین رنگ‌هایی است که در ترکیب فرش مود به‌کار می‌رود.

محل بافت فرش مود

همانطور که پیش از این هم گفته شد، ریشه بافت فرش مود، در منطقه‌ای به همین نام در جنوب خراسان و نزدیک به زاهدان قرار دارد. مود از دیرباز در میان شهرهایی با صنایع‌دستی معروف بود و قدمت فرش‌های این منطقه به قبل از دوران حکومت صفویه می‌رسد. برخی معتقدند که مثل دیگر فرش‌های دستباف، بافت فرش مود هم به‌مرور، خودش را به دیگر شهرها کشانده و لزوماً نمی‌توان آن را منحصربه خود بیرجند دانست. در حال حاضر انواع قالی مود را در سیستان و بلوچستان نیز می‌توان دید.

ویژگی‌های فرش مود

از مهم‌ترین ویژگی‌های فرش مود، جنس تار و پود آن است که از پنبه تابیده به هم درست شده و به آن رس می‌گویند. البته گاهی از نخ ابریشم هم در بافت این فرش استفاده می‌شود. رج‌شمار این نوع فرش بین ۳۰ تا ۴۰ است و از گره فارسی و به‌صورت جفتی برای بافت آن استفاده می‌شود.

دار بافت فرش مود هم به صورت کماندار است و از چله‌کشی فارسی برای بافت آن استفاده می‌شود. از نظر ظاهری، برخی از دارهای بافت فرش مود تنها از دو بخش سر و زیر دار تشکیل شده‌اند. در حقیقت نوع چله‌کشی این فرش مانند برخی دیگر از ویژگی‌های آن، به فرش‌های کرمان شباهت بسیار دارد.

در یک دوره کیفیت بافت این نوع فرش پایین آمده بود؛ اما در سال‌های اخیر، کیفیت بافت فرش مود دوباره جایگاه خود را پیدا کرد و باعث شد تا شهرتی جهانی برای خود به‌دست آورد. فرش مود کیفیت خوبی برای استفاده روزمره داشته و درخشندگی و شفافیت نقوش آن طرفداران بسیاری دارد.

رنگرزی فرش مود پیش از این به‌صورت کاملا گیاهی و طبیعی صورت می‌گرفت. حتی برخی معتقدند که این دقت و وسواس در طبیعی بودن رنگ‌ها تا حدی بود که قالیبافان تلاش می‌کردند مراحل ریسیدن نخ را هم خودشان انجام دهند. اما در طول سال‌های گذشته، رنگرزی شیمیایی هم وارد رنگ‌های فرش مود شده و دیگر مثل گذشته به صورت کاملاً طبیعی انجام نمی‌شود.

برای دیدن آگهی‌های فرش دستباف کلیک کنید

دلیل ماندگاری فرش مود

به‌طورکلی فرش‌های دستباف به دلیل کیفیت و دقت بالایی که در تولید دارند، ماندگارتر هستند. فرش مود هم از جمله این فرش‌هاست که به‌دلیل قرارگرفتن در گروه فرش‌های روستایی، کیفیت بالایی دارد. در عین‌حال، استفاده از پشم و ابریشم در ترکیب بافت فرش مود باعث شده تا ماندگاری این نوع فرش بیشتر شود. به‌طورکلی فرش‌های دستبافی مثل فرش مود به‌دلیل حوصله و دقتی که در بافت آن صرف می‌شود، ماندگارتر هستند. شاید یکی از دلایلی که فرش مود در طول این سال‌ها هنوز هم برند و نام خود را حفظ کرده، همین کیفیتی باشد که می‌توان در فرش‌های دستباف عشایری جست.

آیا هنوز فرش مود بافته می‌شود؟   

گفته می‌شود که به‌دلیل مسائل اقتصادی، حدود ۳۰ سال است که معیارها و اندازه‌های واقعی فرش مود تغییر کرده و به شکلی تولید می‌شود که مصرف‌کنندگان توان خرید آن را داشته باشد. افول فرش مود از زمانی آغاز شد که رنگ‌های شیمیایی پای خود را به بافت این نوع فرش باز کردند. به‌همین ترتیب بود که فرش مود وارد بازار سیستان شد و با شیمیایی شدن رنگ‌های به‌کاررفته در آن، برخی از خریداران بلوچ که خیلی قدرت تشخیص آن را نداشتند، با همین ترکیب اقدام به خرید آن کردند.

این مساله ادامه یافت و باعث شد بخش مهمی از قالی‌های مود با رنگ‌های شیمیایی بافته شود. اما شاید همه خریداران همچون مردم بلوچ نبودند و با تشخیص رنگ شیمیایی، دیگر اعتبار گذشته را برای فرش مود قائل نبودند. این مساله به مرور باعث شد تا قدری جایگاه فرش مود پایین بیاید و مانند گذشته در میان خریداران جایگاه بالایی نداشته باشد. با این‌حال، این نوع فرش با وجود تغییراتی که داشته، هنوز هم در بیرجند بافته می‌شود و جزء قالی‌هایی با طرح‌های شناخته شده است. درحال‌حاضر اندازه‌های رایج فرش مود به شکل پادری، پشتی، ذرع و نیم، قالیچه و فرش شش‌متری موجود است.