یکی از موضوعات مهم و پر بحث در ایران به ویژه در سال‌های گذشته مسائل حقوقی میان کارگر و کارفرما است. این مسئله با توجه به شرایط اقتصادی و همچنین بالا گرفتن تعارض‌های میان کارگران و کارفرماها به موضوعی تکرار شونده و قابل بحث در جامعه کارگری و حقوقی کشور تبدیل شده است. در این میان بیشتر مطالب و موضوعات مطرح شده در خصوص استیفای حقوقی است که کارگران از کارفرماها طلب دارند. اما این تنها یک طرف ماجراست. در برخی مواقع کارفرماها به دنبال استیفای حقوق خود از کارگرها هستند. برای نمونه اگر در موردی کارگرها موجب ایجاد خسارت شوند کارفرما چطور می‌تواند از آنها خسارت بگیرد؟ این موضوعی است که در این یادداشت قرار است به آن بپردازیم.

کارگرها چه وظایفی در قبال کارفرماها دارند؟

قانون کار مهم‌ترین مرجع رسیدگی به شکایات در خصوص محیط کار و اتفاقات اطراف ان است. برای همین و برای اینکه بدانیم کارگرها در برابر کارفرماها چه وظایفی دارند باید نگاهی به این قانون بیندازیم. در قانون کار کارگر چنین تعریف شده است: «کارگر به شخصی حقیقی گفته می‌شود که به هر عنوان در مقابل انجام کار و خدمتی، مزد، حقوق، سهم سود و یا سایر مزایایی را به درخواست کارفرما دریافت می‌نماید./ماده ۲ قانون کار ایران». در این قانون وظایفی بر عهده کارگر گذاشته شده تا با انجام آن کارفرما را به حقوق حقه خود برساند. یکی از موارد «انجام شخصی کار» است. به این معنی که در قراردادهای کار کارگر به عنوان یک شخص از سوی کارفرما شناخته می‌شود و موظف است شخصاً آن را انجام دهد. از این رو هر گونه تلاش برای واگذاری وظایفش به دیگران و ترک فعل موجب می‌شود که کارگر از این وظیفه قانونی خودش تخطی کرده و برای رسیدگی به تخلف باید به مراجع ذی‌صلاح ارجاع داده شود. در این زمینه یک آیین‌نامه انضباطی کار هم تدوین شده که در بسیاری از مناطق ملاک و معیار برخورد با کارگران متخلف قرار می‌گیرد. وظیفه دیگر کارگر در برابر کارفرما «مراعات امانت» است. به این معنی که کارگر هم نسبت «اجرای کار» و هم «وسایل و اشیای که برای انجام کار» که در اختیارش قرار می‌دهند مسئول است. بسیاری از مواردی که در این گزارش قرار است به آن بپردازیم ذیل این مورد بررسی می‌شود. یعنی عمده خسارت‌هایی که ممکن است یک کارگر به کارفرمایش وارد کند شامل یکی از این دو مورد می‌شود. یا کارگر به دلیل سهل‌انگاری یا عدم تخصص کار را از شیوه‌های غیراستاندارد پیش‌ می‌برد و به کارفرمایش ضرر می‌زند و یا اینکه در حین انجام کار به وسایل و اشیاء موجود در محل کار آسیب وارد می‌کند که موجب ضرر کارفرما می‌شود. سومین وظیفه کارگر در برابر کارفرما «اجرای دستورهای کارفرما» است. کارگر وقتی به استخدام کارفرما درآمد باید بپذیرد که تحت مدیریت شخص کارفرما فعالیت کند و وظایفی را که از سوی کارفرما به او محول می‌شود به خوبی انجام دهد.
بنابراین در یک نگاه کلی و بر اساس مواد موجود در قانون کار ایران کارگرها سه وظیفه عمده در برابر کارفرماها دارنند:
• انجام شخصی کار
• مراعات امانت
• اجرای دستور های کارفرما

زمانی که یک کارگر در حین انجام کار، یکی از موارد بالا را انجام ندهد یا ناقص انجام دهد، باعث خسارت کارگر به کارفرما خواهد شد. در ادامه، شرایط این خسارت را بررسی می‌کنیم.

در چه صورتی کارگر باید به کارفرما خسارت بدهد؟

همانطور که در بالا اشاره شد عمده مواردی که منجر به این می‌شود که کارگر به کارفرما خسارت بدهد به مسئله رعایت امانت باز می‌گردد. در مجموع اگر بخواهیم موارد منجر به پرداخت خسارت از طرف کارگر به کارفرما را بررسی کنیم به چند مورد زیر می‌رسیم:
• کار در زمان مناسبش انجام و تحویل کارفرما نشده باشد
• کارگر ضرری به کارفرما وارد کرده باشد
• رابطه سببیت برقرار باشد
اگر کارگر در زمان مقرر کار را به کارفرما تحویل ندهد کارفرما می‌تواند از او دریافت خسارت کند. بدیهی است که پیش از پیش آمدن چنین موقعیتی باید در نظر داشته باشید که شرایط قبول کردن کار عادلانه باشد و کارگر این مسئله را پذیرفته باشد. همچنین اگر کارگر به هر روشی به صورت مستقیم ضرری به کارفرما وارد کند هم مشمول پرداخت خسارت می‌شود. یک حالت سوم و کمی سخت هم وجود دارد که کارفرما باید اثبات کند که در نتیجه کم‌کاری و اهمال کارگر او متضرر شده و در این صورت باز هم کارگر به پرداخت خسارت محکوم می‌شود.

فرایند شکایت کارفرما از کارگر بابت ضرر چگونه است؟

اگر یکی از موارد بالا رخ داده باشد یا اینکه کارفرما گمان کند که یکی از موارد بالا رخ داده باید ابتدا در معرض مشاوره حقوقی قرار بگیرد. وی در مشورت با وکلای تخصصی تامین اجتماعی می‌تواند به این یقین برسد که یکی از موارد بالا رخ داده و او می‌تواند دعوایی حقوقی علیه کارگر را پیش ببرد. در مرحله بعدی باید به جمع‌آوری اسناد و مدارک برای اثبات ادعای خود بپردازد. در صورت جمع‌آوری اسناد و مدارک معتبر او می‌تواند به یکی از دفاتر اداره کار مراجعه کند و شکایتش از کارگر را ثبت کند.

مراجع رسیدگی به شکایت کارفرما از کارگر

قانون کار مهم‌ترین و عالی‌ترین مرجع حقوقی برای اطلاع از حقوق دو طرف کارگر و کارفرما در دعاوی حقوقی است. در این قانون دو مرجع مهم برای حل اختلافات میان کارگر و کارفرما تعیین شده است. طبق ماده ۱۵۷ قانون کار یکی از دو طرف دعوا می‌تواند شکایتش را نزد «شورای اسلامی کار» ببرد و از آنها استمداد کند تا در این دعوای حقوقی حکمیت را برقرار کنند. مرجع دوم برای این ماجرا هیئت‌‌‌های تشخیص است که البته بیشتر مورد رجوع قرار می‌گیرند. در صورت مراجعه به هیئت‌‌ تشخیص ابتدا موضوع محل اختلاف مطرح می‌شود و اگر تأیید شد، ابتدا سعی می‌شود با صلح و سازش اختلاف را حل کنند. اگر دو طرف در این حالت به صلح نرسند، پرونده به دادگاه می‌رود و دلایل و اظهارات دوطرف بررسی می‌شود. در نهایت، رأی صادر‌ شده و نشان داده می‌شود آیا کارگر به کسب‌وکار کارفرما خسارتی وارد کرده است یا خیر.

مسئولیت مدنی کارگر در مقابل کارفرما

یک موضوع مهم در رابطه با کارگر و کارفرما «مسئولیت مدنی کارگر در مقابل کارفرما» است. از آنجایی که رابطه میان کارگر و کارفرما یک رابطه معطوف به قدرت است، اغلب در خصوص مسیر برعکس این جریان سخن گفته می‌شود و تلاش می‌کنند تا کارفرماها را نسبت به مسئولیت مدنی‌شان در قبال کارگرها مطلع کنند. اما این ماجرا یک مسیر برگشت هم دارد و کارگر هم یک مسئولیت مدنی در قبال کارفرما دارد. از سال ۱۳۳۹ و با تصویب مجلس شورای ملی در ایران قانونی به نام قانون مسئولیت مدنی داریم. قانونی که به وضوح مسئولیت مدنی اقشار مختلف جامعه را در برابر اجتماع مشخص و معین می‌کند. در این قانون همچنین اشاره‌هایی به مسئولیت مدنی کارگر در برابر کارفرما دارد. برای نمونه با استناد به ماده ۱ قانون مسئولیت مدنی کارگر نیز در صورتی که باعث ورود ضرر و زیان مادی یا معنوی به کارفرما شود مسئول جبران خسارت‌های وارده می‌باشد.
البته این از آن مواردی است که معمولا اثباتش در دادگاه‌های سخت است اما کوتاه سخن این است که بروز هر گونه حادثه‌ای در محل کار تنها به معنی ‍مقصر بودن کارفرما نیست و در برخی موارد ممکن است به دلیل سهل‌انگاری کارگر یا عواملی دیگر رخ دهد.