تبریز و فرش تبریز یکی از قطب‌های قالی‌بافی و فرش دستباف ایران و جهان است. این نگاره وابسته به نسخه‌ای از «یوسف و زلیخا»، به تاریخ ۹۰۰ خ. در کتابخانه کاخ گلستان است. شورای جهانی صنایع دستی، شهر تبریز را در سال ۲۰۱۵ میلادی و ۱۳۹۴ شمسی، به عنوان «شهر جهانی بافت فرش» معرفی کرده‌است.

طرح‌های فرش تبریز اکنون به‌عنوان اثری ملی، به ثبت رسیده است. علاوه‌براین عناوین افتخارآمیز، طرحِ فرش تبریز در کنار طرح و نقشه فرش‌های ۲۸ منطقه قالی‌بافی در ایران، در سازمان جهانی وایپو (سازمان جهانی ثبت مالکیت فکری و معنوی) نیز ثبت جهانی شده است.

قدیمی‌ترین فرش تبریز با تار و پود ابریشم

 به نقل از اتحادیه قالی‌بافان، «قالی نفیس تار و پود ابریشم» با زمینه کرک پشم، قدیمی‌ترین فرش تبریز موجود است که به قرن دوازدهم تعلق دارد. تعداد رج‌های این فرش تبریز 55 بوده و سایز آن حدود شش متر مربع است. این قالی در اختیار یک کلکسیون دار خصوصی ‌است و تا امروز هشت موزه بزرگ دنیا خواستار خرید آن شده‌اند. 

تاریخچه فرش تبریز

اوج هنر فرش تبریز به نیمه دوم قرن پانزدهم میلادی (قرن نهم خورشیدی) و مقارن با دوره صفویه در ایران برمی‌گردد. وجود مراتع، زمین‌های کشاورزی، آب و هوای مناسب و طبیعت کوهستانی آذربایجان، برای تولید فرش موقعیتی ممتاز ایجاد کرد که تبریز در این میدان دارای اعتباری خاص است.

این خطه مهم همگام با هرات در زمان جانشینان هلاکو، مرکز مهم داد و ستد قالی بوده است. به‌خصوص در زمان حکومت صفویان با ایجاد کارگاه‌های بزرگ قالی‌بافی، بافندگان زبردستی در این شهر گردهم آمدند و فرش‌های بسیار نفیسی بافتند؛ که امروزه بیشتر آن‌ها زینت‌بخش موزه‌های بزرگ جهان هستند.

فرش تبریز در زمان صفویه به اوج زیبایی و شکوه خود رسید و از حالتی روستایی درآمد و هنر درجه یک دربار شد. تعداد رج‌های فرش تبریزی یکی از تحولات مهم فرش تبریز بود که باعث شد فرش تبریز، از حالت روستایی درآید و جزء نمونه‌های برتر هنری شود. در فرش‌های روستایی تعداد رج‌ها ۲۴ عدد بود؛ ولی در بافت هنری آن به ۱۱۰ عدد رسید و این باعث شد فرش تبریز پرشکوه‌تر از قبل شود.

دومین مکتب هنری ایران (مکتب تبریز) پس از انتقال پایتخت صفویان از هرات به تبریز، بنیان نهاده شد؛ حضور و استقرار تعداد بی‌شماری از هنرمندان صنوف و حرفه های گوناگون شهر تبریز را به مرکز هنر تبدیل کرد. در این میان با استقرار نقاشان و طراحان زبده‌ای چون بهزاد و سلطان محمد هنر فرش‌بافی دو چندان رشد یافت.

از جمله نمونه های مهمی که گفته می شود در کارگاه‌های قالی‌بافی تبریز در این دوران بافته شده است، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• قالی مشهور مسجد اردبیل که اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن از آن نگهداری می‌شود. 
• قالی دیگری نیز که به این مسجد مربوط می شود و در موسسه دوین از آن مراقبت می‌شود. 
• یک تخته قالی که به امپراتور چالز کوئینت تعلق داشت. 
• دو تخته قالی بسیار زیبا در موزه پولدی میلان که اولی به سال ۱۵۲۲ میلادی مربوط بوده و دارای امضای غیاث الدین جامی‌ست و دومی به نیمه دوم قرن ۱۶ تعلق دارد.

فروش فرش تبریز در دوره‌های بعد از صفویه کم‌کم رو به افول رفت؛ اما با کمک صنعتگران تبریزی در دوران قاجار و ابتدای حکومت پهلوی، آوازه فرش تبریزی دوباره بر سر زبان‌ها افتاد و این هنر رونق گرفت. در این زمان بود که فرش ایران راه خود را به بازارهای دنیا باز کرد و صنعت فرش دستباف ایرانی احیا شد. 

استادان به‌نام طراحی فرش تبریز

با گشایش «مدرسه صنایع مستظرفه» (۱۲۹۷–۱۳۰۷خ.) که اداره‌ آن را استاد «میرمصور» به همراه هنرمندانی چون «رسام ارژنگی» و «عبداله باقری» به دست داشت، شاگردانی پرورش یافتند که در سالیان پسین خود هنرمندان نامی طراحی فرش شدند. «احمد عماد» و «میرزا تقی خیابانی» از آن جمله‌اند و آثار به نام خودشان، در بازار تبریز شناخته می‌شود.

چهاردهه پس از پایان کار مدرسه صنایع مستظرفه، «هنرستان هنرهای زیبای تبریز» با همراهی استاد «عبداله باقری» آموزش فنون طراحی سنتی، در گرایش قالی و تذهیب را باردیگر آغاز کرد. افرادی چون «کریم صفایی» و «علی کوهپایه حقی» از طراحان نام آشنای تبریز دانش‌آموختگان این هنرستان هستند.

ویژگی‌های بافت فرش تبریز

• «گره ترکی» یکی ازمهم‌ترین ویژگی‌های فرش تبریز است. ریزبافت‌ترین فرش‌ دست‌باف ایران در تبریز بافته می‌شود. گره با قلاب و از نوع متقارن (ترکی) و پودگذاری به‌صورت دو پوده (مانند کلیه نواحی ترک زبان) است.  

• تار فرش تبریز اغلب پنبه‌ای و بسیار مستحکم و بادوام و پود و پرز پشم است. نخ‌های پود فرش تبریز، از دو رشته تشکیل شده‌اند: یکی از آن‌ها ضخیم و دیگری نازک است.

•  اولین رشته (سفید یا خاکستری) که برای حجیم‌کردن کردن فرش و انعطاف‌پذیری آن در نظر گرفته شده است، به‌صورت کشیده، از میان نخ‌های تار که در دو سطح زیر و رو قرار دارند، عبور می‌کند.

•  رشته دوم نیز که غالباً به رنگ آبی نفتی یا قرمز است، از میان همین تارها می‌گذرد. با این تفاوت که نخ‌های تاری را که رشته پود اول از هم جدا کرده، به‌طور محکم به یکدیگر پیوند می‌دهد. یعنی رشته نخ‌های تارهای زیرین در رو و تارهای رویی در زیر قرار می‌گیرند.

• پرز فرش تبریز از نظر حالت ظاهری نه درخشان است و نه ابریشمین. این پدیده را در قالی‌های جدیدی که دارای بافت بسیار ظریفی هستند و حتی در قالی‌های قدیمی نیز می‌بینیم. عدم شفافیت و خشکی فرش تبریز، ناشی از رنگرزی آن و استفاده از آب‌شور تبریز است که دارای نمک فراوانی است.

• بخشی از پشمی که در صنعت قالی‌بافی تبریز مورد استفاده قرار می‌گیرد، از منطقه ماکو تهیه می‌شود. ماکو در شمال‌غربی ایران، بین ترکیه و جمهوری نخجوان قرار گرفته است. پشم ناحیه ماکو مخصوصاً پشمی که از دباغ‌خانه‌های تبریز به‌دست می‌آید، از پشمی که در سایر شهرها برای قالی‌بافی به‌کار می‌رود، خشن‌تر است. در نتیجه فرش تبریز، مانند قالی‌های مشهد و کرمان مخملی نیست.

•  دارهای قالی فرش تبریز همگی عمودی و مهم‌ترین ابعاد فرش جدید شهری‌باف تبریز ۳*۲ ، ۳/۵*۲/۵ و همچنین ۴*۳ است. ابعاد کوچکتر، اغلب در قالی‌های قدیم دیده می‌شود. طی سال‌های اخیر، ابعاد دایره و چندضلعی نیز، در این منطقه رواج داشته است.

• رج (واحد تراکم گره) بهترین روش برای ارزیابی کیفیت قالی به‌شمار می‌رود؛ شمار رج‌های بیشتر، کیفیت مطلوب‌تری را نشان می‌دهد. فرش ریزباف تبریز، معمولا با نخ‌های ابریشمی یا پنبه‌ای بافته می‌شوند. اصطلاح رج در فرش تبریز، به تعداد گره‌های موجود در هر ۷۰ میلی‌متر، اشاره دارد.

در سال‌های اخیر، بافنده‌های ماهر و توانای تبریزی به تولید فرش تبریز گل ابریشم بسیار ظریف، با رج‌شمار ۵۰ و ۶۰ در مقیاس وسیع پرداخته‌اند. بافت این فرش‌های تبریز با چله‌های ابریشمی و با طرح‌های لچک و ترنج، غالبا به رنگ‌های بژ روشن و نخودی است. در رنگ‌آمیزی گل‌ها و نگاره‌های آن‌ها از رنگ‌های سرخابی، عنابی و زیتونی نیز بسیار استفاده می‌شود.

بنابراین مشخصات مثبتی که فرش تبریز را از بافته شهرهای دیگر ایران متمایز می‌کند:

• گره فرش تبریز: هر تخته از فرش تبریز (به استثنای فرآورده‌های غیرمعمول) با گره ترکی بافته می‌شوند و هر قالی که با این گره بافته نشده باشد، نمی توان آن‌را تبریزی محسوب کرد.
• دو پوده بودن: فرش تبریز دو پوده است و معمولاً پرز آن کوتاه‌تر و نازکتر و سبکتر از اغلب بافته‌های غیر عشایری ایران است. 

برای دیدن آگهی‌های فرش تبریز کلیک کنید

طرح‌‌های فرش تبریز

طرح‌های بنیادی مورد استفاده در فرش تبریز از قرار زیر است؛

• طرح آثار باستانی
• طرح اسلیمی
• طرح افشان
• طرح تلفیقی
• طرح درختی
• طرح قابی
• طرح گل فرنگ
• طرح گلدانی
• طرح ماهی
• طرح محرابی

به‌طورکلی فرش تبریز در هفتادسال اخیر، اغلب با طرح‌های گلدانی، درختی، محرابی، قندیل‌دار، حیوان‌دار، شکارگاه، هراتی، شاخ و برگی، گل‌فرنگ، بندی خشتی یا قاب‌قابی، منظره‌بافی، قاب قرآنی و نقش‌های هندسی و در ابعاد مختلف بافته شده‌اند.

ü طرح سالاری یکی از طرح‌های شناخته شده فرش تبریز است. این طرح توسط استاد سالاری، ابداع شده است و در ابتدا فقط برای فرش های ۵۰ رج به بالا استفاده می‌شد. اما اکنون برای فرش‌های ۴۰ رج نیز استفاده می‌شود.

طرح لچک ترنج

طرح لچک ترنج، یکی از رایج‌ترین طرح‌ها در بافت فرش تبریز است؛ طرحی بسیار زیبا که قدمت آن به مکتب شاه‌عباسی بازمی‌گردد و تا به امروز در صنعت قالی‌بافی تمام ایران، مورد استفاده قرار گرفته است. واژه‌های ترنج و لچک به ترتیب معنای «بالنگ» و «گوشه» را می‌دهند.

ترنج در وسط فرش قرار می‌گیرد و نمادی از ماه است و به شکل‌های دایره، بیضی و نواری طراحی می‌شود و با استفاده از نقش‌ها و رنگ‌بندی‌های خاص، در فضایی مشخص قرار می‌گیرد. لچک هم همان برگ‌های دندانه‌داری هستند که در حاشیه ترنج بافته می‌شوند و نماد ماهی‌هایی هستند که نیمه‌شب از زیر آب بیرون می‌آیند تا اطرافِ انعکاس ماه در آب جمع شوند و آن را تحسین کنند. 

طرح هریس

نیز یکی‌دیگر از طرح‌های شناخته شده فرش تبریز است. این طرح توسط مردم منطقه هریس، در آذربایجان‌شرقی بافته می‌شود. زمینه فرش هریس معمولا در سه رنگ کرم، مشکی و مسی است.

طرح ماهی

یکی از زیباترین طرح‌های فرش تبریز، طرح ماهی است که در آن، از رنگ‌های تیره استفاده می‌شود. متداول‌ترین طرح فرش تبریز طرح ماهی است.

طرح علیا

طرح علیا نیز از طرح‌های اصیل فرش تبریز است. این طرح زیبا در کشورهای اروپایی نیز علاقمندان زیادی دارد.

طرح نامی

یکی‌دیگر از طرح‌های مطرح فرش تبریز، طرح نامی است که در آن از نقش‌های ظرف و جام استفاده می‌شود. در این فرش از رنگ‌های بژ، زیتونی و سدری استفاده می شود.

طرح گنبد

در طرح گنبد در فرش‌های تبریز، از رنگ‌های آبی و لاکی استفاده شده و در آن الیاف ابریشم به‌کار می‌رود.

طرح صورتی فرش تبریز

یکی از طرح‌های مشهور و باشکوه فرش تبریز، نقشه‌های صورتی و مجلسی است که با استفاده از میراث گذشته ایران و با الهام از مجالس بزم‌های مینیاتوری یا کپی از آثار نقاش‌های معروف جهان کشیده می‌شود. این نوع از قالی‌ها تعداد رج‌های زیادی دارند و بافت‌شان ممکن است سال‌ها به طول بیانجامد. بیشتر این فرش‌ها به‌صورت سفارشی بافته می‌شوند و ده‌ها نوع خامه رنگی در آن‌ها مورداستفاده قرار می‌گیرد. استاد بهادری هنرمند اصفهانی و رسام عرب‌زاده از پیشگامان این طرح بوده‌اند.

بعضی از فرش‌های فوق‌العاده تبریز، همچنین با نقش و نگارهایی خیالی، اشعاری از شعرهای ناب فارسی و آیات قرآن کریم تزیین شده است. این طرح‌ها از کوچکترین تا بزرگترین اندازه ممکن بافته می‌شوند.

 از نکات جالب در نقشه‌ها و طرح‌ فرش‌های تبریز انعطاف‌پذیری بالای بافنده‌های این شهر است. بافنده‌های تبریزی تعصبی بر روی نقشه و طرح خود ندارند و همگام با سلیقه بازار حرکت می‌کنند. به‌همین دلیل طرح‌های فراوانی در نقش و نگار قالی‌های تبریز دیده می‌شود.

در کنار این‌ها، طراحان ممکن است در کشیدن نقشه قالی از نقش‌های مختلف مناطق ایران بهره ببرند و از ترنج کرمان و لچک مشهد تا حاشیه فرش کاشان را در طرح‌های خود بیاورند.

ابداعات جدید در نقوش، رنگ و بافت

در دو دهه گذشته شکوفایی در رنگ‌آمیزی فرش تبریز شکل گرفت. نمایش عمق، استفاده از رنگ برای فضابندی، به‌کارگیری سایه روشن، دورگیری و طرح زیر خاکی ویژگی‌هایی است که تحولی شگرف را در رنگ‌آمیزی فرش تبریز به وجود آورده است.

یکی از جنبه‌های جذاب به‌کارگیری رنگ در فرش معاصر تبریز، دادن عمق و بُعد یا پرسپکتیو به طرح‌های دوبعدی است که شناسه خاص فرش تبریز شده است. 

استفاده از رنگ برای فضابندی، با استفاده از رنگ برای پرکردن فضاهای خالی به‌جای نقش و همچنین به‌کارگیری رنگ‌های دارای هارمونی ویژه، قرابتی زیبا بین طرح و رنگ ایجاد می‌کند؛ چنین فنی در طرح‌های زیرخاکی جدید هم مشاهده شده است.

به‌کارگیری سایه روشن

به‌کارگیری سایه روشن و استفاده نامحدود از رنگ‌های هم‌خانواده، باعث القای عمق می‌شود؛ همچنین استفاده از رنگ‌های سرد و گرم در گل‌ها و متن بافت، موجب برجستگی نقوش می‌شود ؛ این روش، گل‌ها را طبیعی‌تر و رئال (واقع‌گرایانه) جلوه می‌دهد.

دورگیری گل‌ها و برگ‌ها

دورگیری گل‌ها و برگ‌ها با ابریشم سفید و رنگی از دیگر ویژگی های فرش تبریز است. طرح زیرخاکی، یکی از انواع طرح‌های تبریز است که با استفاده از رنگ‌های ویژه خصوصا بژ، زیتونی و سدری، حالت زیرخاکی به نقش داده است. این سبک، عناصر تشکیل‌دهنده تمام آثار و ابنیه باستانی و نقوش شاهان و شخصیت‌های ادبی ایران بوده است.

کهنه کردن فرش تبریز

یکی از تکنیک‌هایی که تجار تبریز برای کهنه نشان دادن قالی‌های نو استفاده می‌کنند، کم‌کردن رنگ آن‌هاست. پس از رونق صادرات فرش ایران به اروپا و ناتوانی بازرگانان در تغذیه بازار و از آن‌جایی که قالی‌های کهنه طرفداران بسیاری داشت، تجار تبریز به کهنه‌کردن قالی‌ها روی آوردند.

آنها فرش‌های نو را که دارای رنگ خام بودند با شست‌وشوی فراوان، قراردادن در آفتاب، مالش با چوبک، انداختن در معابر عمومی به‌صورت کهنه درمی‌آوردند. یکی‌دیگر از این روش‌ها شست وشوی فرش با خاکستر چوب بود که این روش امروزه، تنها روش پذیرفته‌شده برای کهنه کردن فرش ا‌ست.  

رنگ‌آمیزی فرش تبریز

از جمله ویژگی‌های برجسته فرش تبریز، رنگ های به‌کار رفته در آن بوده که باعث محبوب شدن فرش دستباف تبریز، در میان خریداران شده است. صباغی یا رنگرزی دومین مرحله از تولیدفرش در تبریز است و این رنگ‌ها در صباغ خانه‌های تبریز که قدمت برخی از آن‌ها به ۲۰۰ سال پیش برمی‌گردد تهیه می‌شود.

گفته می‌شود ۸۰ درصد اهمیت فرش تبریز به رنگ و بافت آن باز می‌گردد. کثرت و تنوع رنگ‌های به‌کار رفته در فرش تبریز در حدی ا‌ست که حتی برخی از آن‌ها نامی ندارند. 

در گذشته طرح‌های اصیل تبریز دارای رنگ‌هایی با تضاد زیاد بوده است. به‌طورکلی رنگ‌بندی فرش تبریز را می‌توان در سه گروه تقسیم  کرد:

1. رنگ‌بندی که در آن رنگ‌ها کنتراست بالایی با یکدیگر دارند و اکثراً در طرح‌های اصیل گذشته رایج بوده است.
2. استفاده از رنگ‌هایی با والورهای متوسط که فاصله‌ رنگ‌ها از یکدیگر کم‌تر شده و تضاد رنگ‌ها نیز به همان نسبت کاهش یافته است.
3. به‌کارگیری تنالیته‌های رنگی نزدیک به‌هم و مشابه که در زبان ترکی به این رنگ‌ها (أولورنگ) می‌گویند و نام دیگرش (کهنه رنگ) است. به‌عنوان مثال در کنار یک رنگ کرم، رنگ قهوه‌ای روشنی به‌کار می‌رود که بسیار مشابه کرم است و این روش به فرش حالت کهنگی و یکنواختی می‌بخشد. این روش که همچنان برای قالی‌های صادراتی ایران، به‌کار گرفته می‌شود را «کهنه‌نما» می‌گویند که میراثی از بازرگانان تبریزی است.

 اکثر تولیدات فرش تبریز امروزه از نظر رنگ‌بندی از نوع دوم و سوم هستند. با توجه آنچه گفته شد، فرش‌های تبریز دارای تنوع رنگی بسیار است. اما با این‌حال باز هم رنگ‌های خاصی وجود دارند که بعضی از فرش‌های تبریز را به‌خوبی از دیگر فرش‌ها، متمایز می‌کند که شاید تنها استفاده‌کننده‌ این رنگ‌ها، فقط تبریز باشد.

 امروزه در فرش تبریز علاوه‌بر خاکستری‌های رنگی، از رنگ‌های صورتی و پوست پیازی زیاد استفاده می‌شود. در فرش‌های قدیم تبریز رنگ‌های مورد استفاده، شامل: رنگ کرم، روناسی، قهوه‌ای، آبی، سورمه‌ای و … بوده است.