فرش‌های مرکز ایران؛ قلب هنرهای فراموش‌شده

ایران مهد هنر فرش‌های دستباف غرب و شرق از تبریز تا هرات است؛ بنا به موقعیت جغرافیایی و فرهنگی فرشبافی در هر گوشه از ایران، فرش‌های هر منطقه نقوش منحصربه‌خود را داشته و به بیان دیگر جغرافیا و فرهنگ از عوامل موثر در ایجاد نقشه‌های فرش ایرانی بوده و همچنان باقی است. بنا بر همین تئوری ساده، فرش‌های مرکز ایران مانند فرش سمنان، قالی تفرش، فرش طالقان و فرش ساروق اراک هم با بافت جذاب و زیبایی بی‌نظیرشان، توانایی رقابت با فرش‌های شرق و غرب را دارند. فرش‌های مرکز ایران فرش‌هایی با رنگ‌های روشن، سبک و نقوشی برگرفته از طبیعت هستند.

قالی‌بافی در تهران؛ متاثر از مهاجرت

قالی‌بافی در تهران هم مانند بسیاری از مناطق ایران مجالی برای کسب درآمد بوده است. بخش عمده‌ای از آن‌هایی که به تهران مهاجرت کرده بودند و هنوز با آداب و مشاغل شهری آشنایی نداشتند، با برپایی دار قالی تلاش کردند که کسب‌وکار پدری‌شان را زنده نگه دارند. در واقع تاریخچه فرش در تهران همچون تاریخچه خود تهران، متاثر از مهاجرت است. شهری که روزگاری یک روستا بود و در طول یک قرن تبدیل به کلان‌شهری بزرگ و پایتخت کشور شد و بسیاری از هنرها و صنایع از جمله قالی بافی نیز تحت تاثیر این تحولات قرار گرفت. 

در ابتدای راه، قاجارها که تلاش می‌کردند عناصر هنری را رواج بدهند، توجه‌شان به هنر قالی‌بافی هم جلب شد و می‌خواستند نقشی مشخص از فرش تهرانی را برای این خطه مشخص کنند؛ اما از آن‌جایی که تهران از دیرباز مرکز مهاجرت محسوب می‌شد، هرگز نتوانست نقشه‌ای خالص و بافتی انحصاری به نام سبک تهرانی داشته باشد. همین حالا اگر به فرش‌فروشی بروید و سراغ فرش تهرانی را بگیرید، بعید است به نتیجه مشخصی برسید. 

• فرش تهران از دسته فرش‌های مرکز ایران و فرشی با جنس نخ‌پنبه‌ای است.
• پود ضخیم این فرش به رنگ سفید و پود نازک آن به رنگ آبی است. البته قالی‌بافی روستایی که در گذشته در تهران رواج داشت، اکنون دیگر یافت نمی‌شود. 
• در طرح لچک، ترنجی، درختی حیوان‌دار، درختی ساده، هراتی و هندسی خاتم شیراز بافته می‌شود. می‌توان گفت فرش تهران زیبایی‌های تمام فرش‌های ایرانی را در خود جای داده است.
• زمینه فرش‌های تهران معمولاً روشن است؛ اما رنگ‌های دیگری نیز در آن استفاده می‌شود. این رنگ‌ها عبارتند از: آبی تیره، سبز نخودی، سفید عاجی و زرد خردلی. اکثر این رنگ‌ها گیاهی هستند. شاید بد نباشد بدانید که رنگ سیاه هم در قالی‌های دستباف تهرانی دیده می‌شود. قالی‌بافان تهرانی دور نقش‌ها را با رنگ‌های سیاه می‌بافتند و همین باعث می‌شد نقش داخل قاب سیاه کاملاً به چشم بیاید. 

قالی تفرش؛ نقش نیمه‌ایلیاتی

تفرش بین دو شهر اراک و همدان در استان مرکزی قرار دارد. این شهر بین دو مرکز قالی‌بافی دارای فرش‌های مرغوب، زیبا و چشم‌نواز است.

• رنگ‌های استفاده شده در فرش تفرش نخودی، قرمز، لاکی، آبی و کرم است. 
• طرح قالی‌های تفرش شامل ترنج و لچک، ایلی و عشایری و افشان است.
• فرش تفرش ویژگی‌های خاص خود را دارد. تار و پود بافته شده از پنبه و پرز پشمی است.
• گره نامتقارن جزو ویژگی‌های این قالی است.
• نکته منحصربه‌فرد در فرش تفرشی یک‌پوده بودن آن است.
• اندازه‌های فرش تفرش هم عموما ذرعی است.

با وجود آنکه فرشبافی در تفرش محدودتر از سایت نقاط مرکز کشور است، اما فرش تفرش شهرتی جهانی دارد. قالی ساروق که بافت آن مختص تفرش است یکی از مهمترین فرش‌های مرکز است و به قالی «مغرب فراهان» نیز شهرت دارد.

فرش ساروق به قدری به محبوبیت پیدا کرد که دیگر بافتش منحصر به تفرش نیست و در بخش‌های زیادی از مرکز ایران همچون اراک و محلات نیز بافته می‌شود. زیبایی و ظرافت فرش ساروق پای آن را به کاخ‌های تهران نیز باز کرده است. 

فرش طالقان؛ فرش‌های ذهنی‌باف 

فرش‌ طالقان را باید در دسته فرش‌های بافته شده در ساوجبلاغ قرار داد. بافته‌های اصلی طالقانی‌ها گلیم است؛ اگر اهل فرش را بشناسید و تا حدودی با طرح‌های فرش دستباف آشنا شده باشید، فرش‌های ذهنی‌باف آن‌ها بسیار زیبا و جذاب است. طالقان شهرستانی شامل ۲۸ روستا در مرکز ایران است و در دسته‌بندی جغرافیایی ما، بافته‌های این قسمت در دسته فرش های مرکز ایران جای می‌گیرد. جمعیت طالقان در سال ۱۳۸۵، ۲۵۷۸۱ نفر تخمین زده شده است.

• فرش طالقان به دو نوع شیرازه‌بافی و گلیم‌بافی بافته می‌شود.
• این فرش‌ها عمدتا در ابعاد کوچک بافته می‌شوند و در گروه فرش‌های روستایی قرار می‌گیرند.
• در فرش‌های طالقان از الیاف چله، الیاف پود و الیاف خامه استفاده می‌شود. الیاف چله عموما از جنس پنبه بوده است. الیاف پود که به آن پو هم گفته می‌شود از جنس پنبه است. الیاف خامه نیز از جنس پشم است و از پشم گوسفندان تهیه می‌شود.
• رنگ‌های فرش طالقان در گذشته از شهرهایی همچون تهران و قزوین آورده می‌شد.
• فرش طالقان فرشی در اصطلاح ذهنی‌باف است، به این معنا که نقشه‌ای ندارد و بافنده آن را به صورت ذهنی می‌بافد. در این فرض از اشکال هندسی استفاده می‌شود. در برخی مواقع نقش این فرش‌ها با الهام از طبیعت شکل گرفته است.
• ساوجبلاغ هم مانند تهران نقشه‌ای منحصر به خود ندارد و بافندگان فرش این منطقه برای بافت فرش طالقانی از نقوش استان‌های دیگر وام گرفته‌اند. 
• طرح‌های فرش طالقانی ساده و خشک است و این مساله می‌تواند به آب و هوای سرد و کوهستانی این منطقه نیز مرتبط باشد. طرح فرش طالقانی بی‌شباهت به فرش‌های مزلقانی از توابع شهرستان ساوه نیست و این مسئله می‌تواند به همجواری طالقان و کلاردشت مرتبط باشد. چرا که طرح‌های مزلقانی در دوران مختلف تاریخی در نقشه‌های فرش کلاردشت جای گرفتند.
• نقش‌مایه‌های فرش طالقان عبارتند از: نقوش گیاهی، نقوش حیوانی، نقش انسانی، نقش برگرفته از طبیعت، نقش برگرفته از اشیا و نقش‌ها.

برای دیدن آگهی‌های فرش در دیوار کلیک کنید

فرش سمنان؛ فرش‌هایی با گره متقارن چپ 

از دیگر فرش های مرکز ایران دستبافته‌های سمنانی است. سمنان در ۲۱۶ کیلومتری تهران در ناحیه مرکزی ایران واقع شده و تاریخچه فرش در این شهر، قدمتی بس طولانی دارد. فرش‌بافی در سمنان به دوره ساسانیان برمی‌گردد و البته از قرن سیزدهم صنعت فرشبافی در این استان از سنتی به فرش‌بافی مدرن تبدیل شد. در شهر سنگسر در استان سمنان هنوز هم نوعی گلیم بافته می‌شود که نقش و طرح آن به دوره ساسانی بازمی‌گردد. 

• یکی از ویژگی‌های قالی سمنان روش بافت آن است که به‌صورت گره متقارن چپ یا آذری (گره ترکی) زده می‌شود.
• فرش سمنان بیشتر در طرح‌های خشتی، لچک ترنج، گل و مرغ، گلدانی و شکارگاه است.
• جنس نخ قالی سمنان از خامه پشمی و کرک است.‌ چله و پود آن پنبه‌ای و در رج شمارهای بالا ابریشم نیز وجود دارد.‌
• رنگ قالی‌های سمنان عموماً لاکی و سرمه‌ای، قرمز، آبی، زرد و عاجی است. با توجه به شرایط آب و هوایی سمنان نوع رنگرزی و فرآیند آن به صورت طبیعی انجام می‌گیرد و رنگ‌های این منطقه کاملاً گیاهی است.

فرش‌های مرکز ایران به این چند نوع فرشی که در بالا به آنها اشاره کردیم، محدود نمی‌شود؛ اما فرش تهران، فرش تفرش، قالی طالقان و قالی سمنان از برترین‌ها و ماندگارترین فرش‌های این منطقه جغرافیایی بوده‌اند.