زاگرس‌نشینان چه فرش‌هایی می‌بافند؟

اینجا قصد داریم به یک پراکندگی جغرافیایی گسترده در مرکز، غرب و جنوب غرب ایران بپردازیم. جایی که زاگرس پنجه زیبای خود را روی ایران گسترانیده و در این منطقه، شهرها و روستاهای زیادی شکل گرفته است. سکونت‌گاه‌هایی که متاثر از شرایط تاریخی، فرهنگی و جغرافیایی این نواحی، به مراکزی برای بافت انواع فرش ایرانی و فرش روستایی دستباف تبدیل شده‌اند. در این پهنه جغرافیایی قالی، قالیچه، گلیم، گبه و جاجیم‌های منحصر‌به‌‌فردی بافته می‌شود. 

قرار دادن انواع فرش ایرانی در چند دستۀ کلی، کار ساده‌ای نیست؛ چرا که با دسته‌بندی‌های کلی و بزرگ، بسیاری از ظرافت‌های فرش‌های مهجور و کمتر مشهور ایرانی نادیده گرفته می‌شود. با این‌ حال برای نظم دادن به ذهن و دانستن کلیاتی از انواع فرش دستباف ایرانی، راهی جز این خط‌کشی‌های بزرگ نداریم. 

شناخت فرش‌های نواحی زاگرس

در شناخت انواع فرش منطقه زاگرس، باید چند نکته اساسی را مدنظر قرار دهید. نخست این‌که این فرش‌های این منطقه، جدا از فرش‌های عشایری بافتی هستند که در این پهنه جغرافیایی، توسط عشایر ایرانی بافته می‌شود. همانطور  که حتما می‌دانید،‌ منطقه زاگرس، مرکز ییلاق و قشلاق چند ایل بزرگ است و آن‌ها در کنار سبک زندگی عشایری خود، کلاس متفاوتی در بافت انوع فرش هم دارند که بسیار دارای اهمیت است. برای همین در بخشی دیگر به صورت مفصل به فرش‌های عشایری ایرانی می‌پردازیم. 

البته نباید فراموش کنید که این آمیختگی فرهنگی و تاثیر آن در فرش‌های بافته شده در روستاها و شهرهای زاگرس بسیار مشهود است. همچنین نواحی کردنشین ساکن زاگرس را به دلیل روش متفاوت فرش‌بافی، در دسته «فرش‌های کردی» به صورت جداگانه بررسی خواهیم کرد. 

نکته دیگری که باید بدانید این است که بر خلاف فرش‌های فلات مرکزی ایران که بیشتر فرش‌‌های بافته شده در آن منطقه از نوع فرش‌های شهری بودند؛ اما در منطقه زاگرس انواع فرش دستباف تولید شده، روستایی هستند. 

آخرین نکته‌ای که باید مدنظر قرار دهید این است که در دوران معاصر این مناطق، به مراکزی برای تولید انواع فرش‌های جدید و فرش ماشینی نیز تبدیل شده‌اند و کارخانه‌ها و کارگاه‌های فراوانی در این مناطق ساخته شده است.

انواع فرش روستایی دستباف 

انواع فرش ایرانی بافته شده در نواحی زاگرس‌نشین را می‌توان به شش‌دسته کلی فرش‌های بافته شده در استان مرکزی، همدان، لرستان، چهارمحال و بختیاری، فارس و ایلام دسته‌بندی کرد. بد نیست بدانید، در مناطقی که زندگی عشایری نقش پررنگ‌تری دارد، فرش‌های بافته‌شده در میان یکجانشینان، از تنوع کمتری برخوردار است. برای مثال در لرستان، تنها قالی بروجرد قابل بحث است و سایر فرش‌های دستباف این استان در دسته فرش‌های عشایری دسته‌بندی می‌شود. 

در مجموع مهم‌ترین فرش‌هایی که در منطقه زاگرس بافته می‌شوند، شامل این فرش‌ها هستند:

• فرش‌های استان مرکزی: قالی ساروق – قالی مشک‌آباد – قالی لیلیان – قالی مزلقان – قالی اراک – قالی محلات – قالی ساوه – قالی تفرش
• فرش‌های استان همدان: قالی ملایر – قالی نهاوند – قالی همدان – قالی زاغه – قالی حسین‌آباد – قالی تویسرکان – قالی  بیبیک آباد – قالی کبودرآهنگ – قالی جوزان – قالی برچلو – قالی انجلاس- قالی مهربان
• فرش‌های استان لرستان: قالی بروجرد
• فرش‌های استان چهارمحال و بختیاری: قالی یلمه – قالی چالشتر
• فرش‌های استان فارس: قالی شیراز – قالی آباده
• فرش‌های استان ایلام: قالی ایلام

از فرش‌ روستایی دستباف تا فرش مدرن

یک از مهم‌ترین انواع فرش ایرانی، فرش‌های دستباف استان مرکزی است. فرش‌بافی در استان مرکزی را می‌توان به پیش و پس از جنگ جهانی اول تقسیم کرد. احتمالاً نمی‌توان نقطه شروعی برای فرشبافی در این منطقه از نظر تاریخی متصور بود؛ ولی شاید بتوان این روایت رایج در میان مردم که به شاپور ذوالاکتاف، پادشاه ساسانی حین عبور از فراهان، یک قالیچه ساروق هدیه داده‌اند را نشانی بر تاریخی بودن سنت فرشبافی در این منطقه بدانیم.

اما شاید نقطه عطف مهم در فرشبافی استان مرکزی، حضور کمپانی‌های خارجی در اراک برای صادرات انواع ایرانی فرش باشد. ابتدا شرکت زیگلر در اراک امروزی یا حسین‌آباد آن زمان دفتری باز کرد و بعدها پای کمپانی‌های تاو، شرق، غازان، قراگوزیانی و قاراپت به این شهر باز شد. همه این کمپانی‌ها در تلاش بودند تا فرش‌های بافته شده در استان مرکزی را به اروپا و آمریکا صادر کنند.

در مجموع در آن زمان، دفتر ۲۰ شرکت خارجی برای سفارش‌‌دهی و صادرات انواع فرش دستباف در اراک دایر بود که فرش‌های دستباف مرکزی را به عنوان انواع فرش جدید راهی بازار جهانی می‌کرد. معروف‌ترین فرش‌های بافته  شده در این استان فرش ساروق، قالی محال و فرش فراهان است. البته استان مرکزی یکی از معدود مراکز ارمنی‌ بافی فرش در ایران هم هست .

با توجه به روند صنعتی‌شدن اراک کاملا قابل پیش‌بینی است که این شهر حالا به‌جز اینکه بازاری برای فرش دستباف باشد، به محلی برای تولید انواع فرش ماشینی هم تبدیل شده است و بخش زیادی از انواع فرش ماشینی موجود در بازار ایران را تامین می‌کند. همچنین کارگاه‌ها و کارخانه‌های تولید فرش ماشینی این استان، محلی برای تولید قالیچه، گلیم، گبه، جاجیم، روفرشی، نمدفرش و انواع فرش مدرن است.

تاثیر آمریکایی‌ها بر طرح ساروق

بسیاری از کلکسیون‌دارهای فرش دنیا آرزو دارند یک نمونۀ آنتیک از فرش ساروق را در مجموعه‌شان داشته باشند. یک زیرانداز ساده که اغلب زنان آن را در روستایی در شمال اراک می‌بافتند و شهرت جهانی آن به قدری است که این سبک از فرش منطقۀه زاگرس، به ثبت جهانی هم رسیده است. 

فرش‌های ساروق یکی از بهترین انواع فرش ایرانی است که از پشم و با گره‌های نامتقارن یا همان گره فارسی بافته می‌شوند. اما آنچه موجب شهرت بیشتر این فرش‌ها شده طرح‌های بی‌نظیر آن است. بدون شک فرش دستباف ساروق یکی از زیباترین طرح‌ها را در میان فرش‌های ایرانی دارد. این طرح‌ها چنان چشمگیر هستند که اغلب از سوی تولیدکنندگان خارجی کپی‌برداری می‌شوند.

این تولیدکنندگان با ایجاد تغییراتی در این نوع از فرش،‌ تلاش می‌کنند آن را مدرنیزه کرده و در بازار جهانی ارائه کنند. همین دستکاری‌ها در طرح فرش‌های ساروق، باعث شد در سال ۱۳۹۴ این فرش ثبت جهانی شود. این فرش‌ها اغلب به‌صورت شاخه شکسته و طرح‌های لچک و ترنج بافته می‌شوند. 

لچک و ترنج،‌ افشان، بته‌ای، ماهی درهم، گلدانی از رایج‌ترین طرح‌ها در میان فرش‌های ساروق است. همچنین رنگ‌بندی فرش‌های ساروق هم متفاوت است و «دوغی ساروقی» یکی از رنگ‌هایی است که در بافت این فرش زیاد از آن استفاده می‌شود.

قالی‌های محالِ محلات

اگرچه با اولین‌بار شنیدن شاید فکر کنید قالی محال محصولی از چهارمحال و بختیاری باشد؛ اما باید بدانید که قالی محالی، فرش دستباف و محبوبی از محلات در استان مرکزی است. سنت فرشبافی در محلات متاثر از اراک و قم است. برای همین هم می‌توانید طرح‌هایی نزدیک به ساروق را در میان قالی‌های محال پیدا کنید و همین‌طور می‌شود، رگه‌هایی استفاده از ابریشم را در این قالی و قالیچه‌ها دید. 

سنت فرش‌بافی در محلات حداقل به دوران صفویه باز می‌گردد؛ برای همین شما می‌توانید در میان مجموعه‌داران و کلکسیونرهای فرش، نمونه‌های آنتیک فراوانی از قالی‌های محال را پیدا کنید. فرش‌های محلات در دسته فرش‌های روستایی قرار می‌گیرند و به دلیل استفاده از پشم در بافت آنها، زیراندازهای خوب و بادوامی به حساب می‌آیند. 

یکی دیگر از ویژگی‌های فرش‌هایی که در زاگرس به ویژه در استان‌های مرکزی و همدان بافته می‌شود، تاثیر پذیرفتن آن‌ها از فرش‌های ترکی است. برای همین است که در میان فرش‌های دستباف این استان‌ها هم گره‌های ترکی دیده زیاد می‌شود و هم طرح‌هایی مثل ماهی و ماهی در هم که از نمادهای فرش‌های ترکی هستند. ماهی درهم و لچک‌ترنج معروف‌ترین طرح‌هایی فرش‌های محلات هستند. البته که با مشهور شدن این روزهای فرش محلات شما می‌توانید انواع فرش مدرن را هم در این منطقه پیدا کنید یا سفارش بافتش را بدهید. 

فرش‌های محلات را روی دارهای ثابت می‌بافند؛ هرچند  در این سال‌ها، دارهای فلزی در میان بافندگان فرش این مناطق رایج شده است. فرش محلات بسیار به فرش مشک‌آباد که آن هم یکی از مراکز اصلی فرش‌بافی در استان مرکزی است نزدیک است، اگرچه تفاوت‌های اندکی در این میان هم دیده می‌شود. 

فرش همدان با رگه‌هایی از طرح هراتی

همدان یکی از اولین شهرهای ایران است که مظاهر تمدین بشری در آن پدید آمده است. اگر این سابقه تاریخی را با تاریخچه فرش در ایران پیوند بزنیم، می‌بینیم که چندان هم بیراه نیست، اگر این شهر را یکی از قطب‌های تولید فرش ایران بدانیم. معروف است که قالیچه‌های بافت همدان در اروپا به قالیچه‌های موصل معروف بوده‌اند. اگرچه معلوم نیست چطور در اروپا فرش همدان را به عنوان فرشی عراقی می‌شناختند، اما از گذشته‌های دور تا کنون فرش همدان جایگاه ویژه‌ای در بازار فرش ایران و همچنین بازار جهانی داشته است. 

فرش‌های همدان، فرش‌هایی بسیار زیبا، عمدتاً بافته شده از پشم و با گره‌های ترکی هستند که احتمالا متاثر از نزدیکی جغرافیایی به مناطق بافت فرش ترکی است. یکی از ویژگی‌ های فرش همدان که آن را در میان انواع فرش دستباف متمایز می‌کند، حضور پررنگ طرح هراتی در بافت این فرش است. همان طرحی که فرش‌های همدان را به سمت ماهی و ماهی درهم پیش برده است. 

از گذشته‌های دور تا دوران حکمرانی انواع فرش مدرن در ایران، فرش‌های همدان با نخ‌های دستریس بافته می‌شدند. شاید همین ویژگی موجب شده تا فرش همدان فرشی بادوام باشد. یکی دیگر از تفاو‌ت‌های فرش همدان، استفاده از تکنیک «تک پود بافی» یا «پود یگانه» در بافت این فرش است. فرش دستباف اطراف شهرهای همدان، تویسرکان و نهاوند، غالبا با پود یگانه بافته می‌شوند و هر چقدر که از ملایر به سمت اراک می‌رویم، فرش دستباف دو پودی بیشتر رایج است.

آنچه دیدن فرش‌های زیادی از همدان را برای چشم‌های تازه‌کار و ناآزموده مشخص می‌کند، وجود تعداد زیادی نقوش هندسی در طرح‌های فرش همدان است. چیزی که در فرش‌های برچلو یا حسین‌آباد در این استان زیاد دیده می‌شود. معروف‌ترین فرش‌هایی که در همدان بافته می‌شود فرش‌های نهاوند، ملایر و حسین‌آباد است.

فرش ایرانی در ملایر؛ جواهری از پیر میشین

شما باید خیلی خوش‌شانس باشید که یک فرش دستباف «پیر میشین» داشته باشید. روستایی در شمال‌غرب ملایر که قطب تولید قالی و قالیچه دستباف این شهر است. البته به دلیل حجم پایین تولید قالی پیرمیشینی، بیشتر این فرش‌ها خاصیت کلکسیونی دارد و بسیاری از چهره‌هایی که به اجناس آنتیک علاقه دارند، سراغ فرش این منطقه می‌روند. در واقع تبدیل یک فرش دستباف پیرمیشینی به یک زیرانداز،  جفای بزرگی در حق این گوهر کمیاب دنیای فرش است. 

در ملایر این تنها پیرمیشین نیست که به خاطر قالی‌هایش معروف است،. بلکه با تغییر ذائقه مردم در سال‌های گذشته و رو آوردن به خرید فرش‌های روستایی، فرش‌های ملایر هم هواداران زیادی برای خود دست‌ و پا کرده است. اینکه در کدام مناطق استان همدان از گره متقارن و در کدام مناطق از گره نامتقارن استفاده می‌شود، به ترکیب جمعیتی آن هم بستگی دارد. مثلاً در ملایر که جمعیت زیادی از آن را قوم لر تشکیل می‌دهند، گره نامتقارن فروانی بیشتری دارد و غالب فرش‌های این شهر با گره فارسی بافته می‌شوند. در مجموع اگر به دنبال قالی، قالیچه، گلیم و گبه لری هستید، یکی از مراکز تهیه آن ملایر است.

برای دیدن آگهی‌های فرش دستباف کلیک کنید

فرش نهاوند؛ روستایی‌بافتی با شهرتی جهانی

فرش‌های نهاوند از گذشته‌های دور شهرتی جهانی داشتند و با عنوان قالی موصل در بازارهای جهانی فروخته می‌شدند. همین سابقه طولانی حضور در بازارهای جهانی موجب شده تا فرش دستباف نهاوند، دارای سه برند جهانی معروف باشد. قالی و قالیچه‌های عشوند (کله گلی)، گل حیدر یا سالاری و لچک سفید، سه مورد از معروف‌ترین فرش‌های نهاوند هستند که در میان انواع فرش جدید و قدیم، جایگاه ثابت خودشان را دارند. 

طرح‌های لچک و ترنج، هندسی و ماهی درهم، از معروف‌ترین طرح‌های فرش دستباف نهاوند محسوب می‌شوند. بافندگان در بافت فرش‌های این منطقه از هر دو گره متقارن و نامتقارن استفاده می‌کنند. نباید فراموش کنید که همدان یکی از مراکز بافت گلیم هم در ایران به شمار می‌رود و گلیم‌های این استان، شهرتی جهانی دارند. نهاوند یکی از آن مناطقی است که علاوه بر فرش دستباف می‌توانید در آن گلیم‌های بی‌نظیری پیدا کنید. از معروف‌ترین گلیم‌های بافته شده در همدان، گل قندی، خرچنگی، زنگوله و گل سبدی هستند.

نگاهی به انواع فرش ایرانی در تویسرکان

علاقه‌مندان به خرید فرش روستایی دستباف می‌دانند که همدان، یکی از بهترین مقاصد برای آن‌هاست. فرش‌هایی که در استان همدان بافته می‌شوند، به دلیل مواد اولیه آن (غالبا پشم) و همچنین بافت روستایی، فرش‌های ارزان‌تری نسبت به انواع فرش دستباف ایرانی هستند. اگر به دنبال چنین فرش‌هایی هستید، فرش تویسرکان، بهترین گزینه پیشنهادی ما برای شماست. 

فرش تویسرکان، یکی دیگر از انواع فرش روستایی دستباف ایرانی است که با گره ترکی بافته می‌شود. پایه‌گذار و ترویج‌کننده این نوع گره هم استادی تبریزی بود. بنا به روایت‌ها، استاد تبریزی توسط یکی از خوانین معروف تویسرکان به این شهر آمده بود. 

قالی‌های تویسرکان اغلب توسط زنان روستایی بافته می‌شوند و به‌دلیل عدم توسعه قالی‌بافی سنتی در میان آن‌ها، بعضی از نقوش اصلاح نشده و یا غلط‌‌بافی هم در میان آن‌ها دیده می‌شود. لچک و ترنج و طرح‌های هندسی معروف‌ترین طرح‌های قالی تویسرکانی است و در میان مردم محلی هم نقشه‌هایی نظیر؛ اصادوقی، مالیچه، دارایی و زاغه محبوب است. 

انواع فرش دستباف در لرستان و ایلام

عمده بافت انواع فرش روستایی دستباف وزیراندازهایی مانند: گلیم، گبه و جاجیم در استان‌های لرستان و ایلام، مربوط به عشایر است. اما در برخی مناطق استان لرستان، نظیر بروجرد یا الشتر و روستاهایی که به همدان نزدیک‌تر هستند، همچنان سنت فرش‌بافی رایج است. در واقع به‌جز بافته‌های دست عشایر در مناطق شمالی لرستان، قالیچه، گلیم و جاجیم هم در این منطقه بافته می‌شود. همچنین «ماشته» که نوعی جاجیم است در جنوب لرستان بافته می‌شود. 

ورود برخی شرکت‌های خارجی در ابتدای سده اخیر به این مناطق و همچنین توسعه کارخانه‌های تولید فرش ماشینی، موجب شده که سنت بافت گلیم و جاجیم در این استان‌ها در خطر باشد و برای همین باید به این سنت، چون طلایی گران‌بها توجه کرد تا از دست نرود. گسترش دامپروری در لرستان، این منطقه را به قطبی در تولید پشم برای بافت فرش هم تبدیل کرده است. تا جایی که بخش بزرگی از فرش دستباف‌ همدان هم با پشم‌های دستریس لرستان بافته می‌شوند. 

در کهگیلویه و بویراحمد هم که از استان‌های زاگرسی است، بافت گبه بسیار رایج است؛ تا جایی که از شهرهای این استان، اغلب به‌عنوان قطب‌های گبه ایران یاد می‌شود. اما در میان انواع فرش دستباف که در لرستان بافته می‌شود، فرش دستباف بروجرد که با گره‌متقارن بافته می‌شوند و از پشم ساخته شده است، شهرت بیشتری دارد. طرح‌های رایج در میان آن‌ها اغلب هندسی،‌ بته‌ای و شاه‌عباسی است. 

فرش ایلام هم یکی‌دیگر از انواع فرش دستباف ایرانی است که شباهت زیادی به فرش بروجرد دارد. استفاده از پشم دستریس، گره ترکی و طرح‌های مشابه، آن‌ها را بسیار به هم شبیه می‌کند.

یلمه؛ فرشی ایرانی در چهارمحال

یلمه بافته‌ای در حوالی بروجن و یکی دیگر از انواع فرش روستایی دستباف ایرانی است که حاصل یکجانشین شدن ایل بزرگ قشقایی به حساب می‌آید. طایفه یلمه در بافت این مدل از فرش مهارت داشتند و حالا هم این سنت را زنده نگه داشته و در یلمه استان چهارمحال‌وبختیاری این نوع از فرش بافته می‌شود.

یلمه‌های امروزی نتیجه ترکیب حوض‌های لوزی قشقایی و خشت‌های بختیاری است. در حال حاضر بیشتر یلمه‌ها به این‌صورت بافته می‌شوند که حوض‌های لوزی درون خشت‌ها قرار می‌گیرند. 

چالشتر یکی‌دیگر از مراکز بافت فرش دستباف مرغوب در چهارمحال‌وبختیاری است. تجمع خوانین بختیاری در چالشتر در دوران‌های گذشته موجب شده بود که این منطقه، به قطبی برای بافت انواع فرش دستباف تبدیل شود و اکنون هم به قالی چالشترش شهرت دارد. قالی چالشترش یک فرش در سبک روستایی است که با پشم بافته می‌شود و عمده طرح‌های به‌کار رفته در آن قابی، لچک و ترنج است.

گبه‌های جهانی در فارس

شیراز یکی از مراکز بزرگ تولید و فروش انواع فرش روستایی دستباف مانند گبه است. در بازار این شهر می‌توانید گبه، گلیم و جاجیم‌های فراوانی پیدا کنید. در دوره‌ای روی برند گبه شیراز بسیار سرمایه‌گذاری شد و تلاش شد تا شیراز را به‌عنوان شهر جهانی گبه معرفی کنند. حضور گستردۀه گردشگران خارجی در شیراز هم به جهانی شدن این برند کمک کرد. اما علاوه‌بر این موارد، در شیراز و استان فارس فرش‌های دستباف هم بافته می‌شود. 

فرش شیراز و آباده دو فرش معروف در میان فرش‌‌های جنوب ایران هستند. شیراز محل تلاقی دو ایل بزرگ لر و ترک بود. برای همین چندان عجیب نیست که در فرش‌هایش هم گره متقارن دیده شود و هم نامتقارن. همچنین عمده فرش‌های بافته‌شده در شیراز و آباده، از دسته فرش‌های عشایری هستد و با پشم بافته می‌شوند. از مهم‌ترین طرح‌های فرش‌های شیراز و آباده، افشان، نقوش هندسی، ایلی و عشایری هاستند.