بررسی ویژگی‌های فرش افغانستان؛ از فرش بلوچ تا فرش جنگی

فرش افغانستان یا قالی‌های افغان، فرش‌های دستبافتی هستند که معمولا در افغانستان و بیشتر در شمال و‌ غرب افغانستان توسط اقوام مختلف و مردم بومی افغانستان (پشتوها) و قومیت‌های ترکمن که بیشتر آن‌ها در حدود دهه ۲۰ میلادی به افغانستان مهاجرت کردند، بافته می‌شوند. بعضی از فرش‌های افغانستانی توسط پناهجویان افغان مقیم پاکستان نیز بافته می‌شوند. فرشبافی و تولید فرش افغانی یکی از منبع‌های مهم درآمدی برای ساکنین روستاها مخصوصاً زنان است.

فرشبافان در ولایت‌های بامیان و غزنی در بخش‌های مرکزی افغانستان، بیشتر فرش و گلیم‌های مدرن را تولید می‌کنند. همچنین در سال‌های اخیر پس از بازگشت مهاجران افغان از ایران، صنعتگران هنر فرش ایرانی را با خود به افغانستان سوغات بردند.

از آنجایی که در افغانستان گروه‌ها و قومیت‌های زیادی وجود دارد، هر یک از آنها فنون طراحی و بافت فرش خود را دارند، از همین رو نمی‌توان فقط یک نقش فرش خاص را به‌عنوان فرش افغانستان طبقه‌بندی کرد.

نیروهای اتحاد جماهیر شوروی سابق در آذر سال ۱۳۵۸ به حمایت از حکومت کمونیستی حاکم، افغانستان را اشغال کردند. مقاومت مسلحانه بر علیه نیروهای اشغالگر و رژیم حاکم مقدار زیادی از نیروهای مردمی روستانشین را درگیر کرد و به‌علت وجود جنگ، بافت فرش افغانستان و بازاریابی و توزیع آن در افغانستان مختل شد. 

اکثر توصیفات مربوط به تولید و بازار فرش افغانستان مربوط به سال‌های قبل از جنگ می‌شود. پس از سرنگونی رژیم کمونیستی نیز منازعات داخلی بر سر حاکمیت بر افغانستان و ظهور و سرنگونی طالبان نیز به بر وقفه تولید فرش افغانستان اثر گذاشت.

در سال‌های ۲۰۰۸، ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ فرش افغانستان به دلیل صد درصد طبیعی‌بودن رنگ آن و طراحی زیبا، برنده جوایز بین‌المللی در نمایشگاه هامبورگ آلمان شد.

انواع فرش افغانستان

فرش افغانستان را معمولاً می‌توان به دو نوع فرش ترکمنی و فرش بلوچی تقسیم کرد که از نظر رنگ، طرح و بافت به بافت‌های قبیله‌ای آسیای میانه شباهت دارد.

• قالیچه‌های بلوچ عشایری، عموماً سجاده‌های نماز با نقوش هندسی هستند. بافندگان بلوچی سجاده‌های زیادی را در اندازه‌های پراکنده تولید می‌کنند.
• فرش افغانستان معمولا به رنگ‌های قرمز تیره (گاهی به رنگ آبی) با نقوش سیاه یا آبی و گاهی با رنگ‌هایی از عاج یا سبز قرار می‌گیرند. 
• قالی‌های بلوچ نسبت به افغانی‌ها از نظر سبک متنوع‌تر هستند، اما اکثر آنها دارای طرح‌های هندسی با رنگ‌های اصلی قهوه‌ای تیره، زغالی، زنگار و مشکی هستند. 

ویژگی‌ها و تکنیک‌های بافت فرش افغانستان

کیفیت فرش افغانستان از نظر بافت می‌تواند از درشت تا متوسط ​ متغیر باشد. فرش‌های افغانستان شامل فرش‌های پشمی نمدی، فرش‌های تخت بافت بدون پرز و فرش‌های پرزدار و گره‌دار از پشم، پنبه و ابریشم هستند که بافت اکثر آنها حداقل ۶ ماه طول می‌کشد.

• فرش‌های افغانستانی از گره‌های ایرانی تشکیل شده‌اند و گره رایج در آن‌ها، گره نامتقارن است. 
• این فرش‌ها دارای پشم افغانی با دست تابیده شده با رنگ گیاهی هستند. نخ پشمی از پیش رنگ شده اغلب جایگزین رنگ‌های طبیعی می‌شود یا با آنها ترکیب می‌شود.
• رنگ غالب فرش افغانستان قدیمی قرمز خیلی تیره و مسی و فرش‌های جدید معمولا به رنگ قرمز شرابی است.
• تقریباً ۲۷ درصد رنگرزی فرش افغانستان به‌صورت گیاهی و از مواد رنگ‌زای محلی صورت می‌گیرد و پشم مورداستفاده نیز به صورت خودرنگ است. 
• تار و پود و پرز و چله پشمی و جنس آن معمولا براق است. 
• فرش افغانی اغلب بر روی دارهای افقی بافته می‌شوند اما به‌تازگی، از دارهای عمودی نیز در کابل استفاده می‌شود. 
• قالی و فرش افغانی در ابعاد مختلف تولید می‌شوند؛ اما بیشتر تولیدات در ابعاد کوچک هستند.

انواع پشم در قالی های افغانی

چهار نوع پشم معمولاً در قالی‌های افغانستان استفاده می‌شود. هر یک از این انواع پشم دوام، تعداد گره‌ها در هر اینچ مربع و نرمی فرش را تعیین می‌کند. رایج‌ترین این پشم‌ها موارد زیر هستند:

• پشم غزنی
• پشم گوسفند مرینوس
• پشم ولایتی
• پشم بلژیکی

پشم غزنی

پشم غزنی، پشم معروفی است که در فرش‌های افغانستان استفاده می‌شود. پشم از ناحیه غزنی می‌آید اما به این منطقه محدود نمی‌شود. آنچه این پشم را از سایر انواع پشم متمایز می‌کند، فرآیند ریسندگی آن است. پشم را پس از بریدن و شستن، با دست می‌ریسند. در فرآیند ریسندگی دستی، صنعتگران سعی می‌کنند با ریسندگی بسیار پشم، نخ را نازک کنند. 

فرش‌های افغانستانی که از پشم غزنی ساخته می‌شوند، بادوام، زیبا و دارای جلوه متمایز هستند، اما سطح آنها نسبت به سایر قالی‌های پشمی نرم نیست. همچنین، از آن‌جایی که نخ دستی است، تعداد گره‌ها نمی‌تواند روی فرش زیاد باشد.

پشم گوسفند مرینوس

پشم مرینو که به پشم پاکستانی نیز معروف است، نوعی پشم گوسفند مرینوس است که معمولاً در قالی‌های افغانستان استفاده می‌شود. نخ پشم مرینو نخ‌ریسی شده ماشینی است، بنابراین تمام رنگ‌ها را جذب می‌کند.

به این معنی که اثر ابراش را ندارد. پشم مرینو فرآیند منحصر به فردی را طی می‌کند تا نرم و ابریشمی براق شود اما دوام پشم غزنی را ندارد.

پشم ولایتی

کُنَر یکی از ولایت‌های کوهستانی و جنگلی است که در شرق افغانستان قرار گرفته و از قرن نهم هجری محل تجارت جواهرات و پشم و محصولات زراعی بوده. پشم‌های این ولایت نیز مرغوب و در فرش‌های افغانی استفاده می‌شوند.

پشم بلژیکی

پشم بلژیکی پشم مرغوبی است که از کشور بلژیک به افغانستان وارد می‌شود. این پشم هر چهار ویژگی مهم در نخ فرش را دارد: نرمی، ابریشمی-براق، سبک‌وزن و دوام. همچنین به صنعتگران اجازه می‌دهد تا فرش‌هایی با تعداد گره بالا در هر اینچ مربع ببافند و به کیفیت فرش می‌افزایند.

در سال‌های اخیر استفاده از این پشم در قالی‌های دستبافت افغانستان رایج شده است. بنابراین، فرش‌های پشم بلژیکی گران‌ترین هستند.

طرح‌های فرش افغانستان

تولید فرش پرزدار افغانستان عمدتاً شامل قالی‌هایی با طرح گل‌های سنتی ترکمن و طرح‌های هندسی در رنگ قرمز است. انواع بسیار گوناگونی از بافته‌های بدون پرز مانند کیسه، ابزار و یراق حیوانات و سایر بافته‌های کاربردی عشایر نیز تولید می‌شوند. 

فرش افغانستانی دارای نقوش مختلف از جمله نقوش فیل و هشت‌ضلعی اغلب به همراه گل‌های خمیده  (طرح معروف بخارا) است که به رنگ آبی تیره، خردلی و بژ هستند.

فرش‌های خال‌محمدی و فرش آقچه دو نمونه از فرش‌های محبوب افغانی است. فرش خال محمدی و همین‌طور آقچه اغلب به دست ترکمن‌های شمال و مرکز افغانستان بافته می‌شوند و اغلب زمینه آن‌ها به رنگ قرمز تیره است.

معرفی طرح‌های فرش افغانی

قالی‌های افغانستانی، در بیشتر از ۳۰ طرح و نوع بافته می‌شوند. طرح‌های ترکمنی، قزاق، بامیانی، مزاری، آقچه، جوزجانی و چوب‌رنگ، گل‌برجسته، ظاهر شاهی، مشوانی، خال محمدی، گل موری، قرقین، چوب‌باش، هراتی، بلوچی، قزل اعیاق، دوتار گل، ادرسکن، ساروقی، قلعه زالی، اندخوئی، واس برکلی، قالی گل پلیت‌دار، دولت‌آبادی، تخته‌رنگ، خواجه روشنایی، باغچه کندزی از معروف‌ترین و ظریف‌ترین سبک‌های فرش افغانی است.

فرش جنگی افغانستان

طرح و نقوش جنگی در فرش افغانی نارضایتی‌های اجتماعی را از جنگ بازتاب داده است که آن را می‌توانیم فرش جنگی نام‌گذاری کنیم. در این فرش‌ها نقوش نارنجک و تانک و تسلیحات جنگی تکار می‌شوند و نشان می‌دهند که جنگ چقدر با زندگی مردم آمیخته شده است. در این فرش‌ها رژه تانک، حاشیه نارنجک و تقارن کلاشینکف‌ها در فرش خودنمایی می‌کند.

فرش‌های افغانستان از مرغوب ترین قالی‌های امروزی در جهان هستند. هر کدام به طور انحصاری طراحی شده‌اند و یک اثر هنری منحصر به فرد با پالت رنگ جداگانه خود هستند. یک قالی منحصر به فرد افغانی در اوایل دهه ۱۹۸۰  تحت تاثیر اشغال افغانستان توسط اتحاد جماهیر شوروی، بافته شد که با سبک کلاسیک ایرانی آن متفاوت بود.

همان‌طور که گفته شد، تولید و صادرات فرش افغانی سال‌های سال، به دلیل سلطه شوروی و ظلم و ستمی که بر مردم روا می‌داشت، به مقدار بسیار زیادی راکد شد. پس از برافتادن سلطه شوروی نیز جنگ‌های پی‌درپی و نبود آرامش و امنیت در این کشور، مانع پاگیری صنعت فرش‌بافی و صادرات فرش و قالی افغانستان شد. 

برای دیدن آگهی‌های انواع فرش در دیوار کلیک کنید

***