فرش عشایری؛ مادر فرش‌های ایرانی

مهم نیست که شما طرفدار فرش‌های کلاسیک یا آنتیک باشید یا فرش مدرن را بپسندید؛ با هر سلیقه‌ای، یک فرش دستباف عشایری می‌تواند گزینه مناسبی برای شما باشد. یکی از مهم‌ترین دسته‌بندی‌ها برای فرش دستباف در میان انواع ایرانی فرش، محیط جغرافیایی بافت فرش است. انواع فرش ایرانی را می‌توان بر اساس محیط بافت آن‌ها به فرش‌های عشایری، روستایی، کارگاه‌های تجاری و کارگاه‌های هنری یا درباری تقسیم‌بندی کرد. فرش‌های عشایری به فرش بختیاری دستباف، فرش قشقایی ذستباف، قالی لری، فرش شاهسون و قالی افشاری شناخته می‌شوند.

تاریخچه فرش عشایری

در این میان فرش دستباف عشایری به مادر فرش‌ها مشهور است؛ چرا که بسیاری از پژوهشگران فرش معتقد هستند که سنت فرش‌بافی ایرانی، مدیون عشایر است و شاید فرش‌بافی اصلا هنری ابداع شده توسط عشایر باشد. 

در زندگی عشایری داشتن مهارت بافندگی مسئله مهمی به‌شمار می‌رود. آن‌ها هم باید مهارت ریسیدن نخ از پشم احشام خود را آموخته باشند و همچنین تبدیل آن به کالایی که ارزش‌افزوده داشته باشد، یک مسئله مهم و اقتصادی برای عشایر به‌حساب می‌آید. از این رو فرش‌‌بافی به شدت مدیون زیست عشایر است. 

اگرچه زندگی عشایری به شدت محدود شده است؛ اما نقش پررنگ آن‌ها بر سنت فرش‌‌بافی این منطقه تاثیر فراوانی گذاشته است. وقتی درباره فرش دستباف عشایری ایران حرف می‌زنیم، باید بدانیم که در این روزها بافت این فرش‌ها دستخوش تغییرات اندکی شده است.

• مهم‌ترین مسئله‌ای که در یکجانشینی عشایر ایران بر دست‌بافته‌های آن‌ها تاثیر گذاشته، اندازه و ابعاد فرش‌ و گلیم‌های آن‌هاست. عشایر فرش‌ها را اغلب به اندازه چادرهای‌شان می‌بافتند تا زیرانداز مناسبی برای آنها در کوه و دشت باشد.
• دارهای افقی آن‌ها که باید به حملش در ییلاق و قشلاق هم فکر می‌کردند، برایشان محدودیت‌هایی نیز ایجاد می‌کرد که روی ابعاد فرش‌ها تاثیرگذار بود.
•  یکجانشینی و برپا کردن دارهای عمودی، این مشکل برطرف شد و شما می‌توانید در ابعاد گوناگونی فرش دستباف عشایری را ببینید. هرچند در میان آن بخش از عشایر که همچنان در چادر زندگی می‌کنند، این سنت همچنان پابرجاست.
• مسئله‌ای که فرش دستباف عشایری را بیش از حد جذاب می‌کند، طرح و نقشه آن‌هاست. چرا که این فرش‌ها «ذهنی‌باف» به‌شمار می‌روند و حاصل تصورات و آموخته‌های فرش‌بافان عشایری ایران است. برای همین این اثر هنری، از روی نقشه بافته نمی‌شود و اگرچه در این سبک از بافت فرش دیگر از طرح‌های قرینه خبری نیست و ممکن است غلط‌بافی هم داشته باشد، اما همین ذهنی‌بودن آن را به‌شدت متفاوت می‌کند. 

دیدن فرش‌های عشایری به‌خاطر همین ذهنی‌‌بافی همیشه شما را با طرح و نقشه‌ای جدید و متفاوت مواجه می‌کند. یک جست‌وجوی جدید با شگفتی‌‌های فراوان.

انواع فرش دستباف‌ عشایری

عشایر تا سال‌ها در گستره بزرگی از جغرافیای ایران در رفت‌وآمد بودند. بعدها هم که یک‌جانشین شدند، در شهرهای و روستاهای مختلف پراکنده شدند. شما در حال حاضر می‌توانید در میان دست‌باف‌های شهری چون ورامین هم فرش دستباف لُری پیدا کنید.

با وجود همه این‌ها، پراکندگی عشایر ایرانی در نیمۀ غربی ایران بیشتر است. آن‌ها مهارت بالایی در بافت انواع فرش ایرانی دارند. اگر بخواهیم فرش‌های عشایری را در چند دسته‌بندی کلی قرار دهیم، احتمالاً فرش‌های زیر را دربرمی‌گیرد؛

• قالی لُری
• فرش بختیاری
• فرش قشقایی
• قالی شاهسون
• فرش افشاری

قالی لُری

این روزها در ویترین فرش فروشی‌ها و در میان انواع فرش‌های جدید، می‌توانید نمونه‌هایی جذاب از فرش لُری هم ببینید؛ ورامین، جنوب همدان، اطراف اراک، لرستان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، منطقه لر نشین فارس و ایلام گستره‌ای است که در آن فرش دستباف لُری بافته می‌شود. 

انواع فرش‌ لُری اغلب درشت‌باف هستند، مگر آن‌هایی که به نواحی شهری نزدیک شده‌اند و سعی کرده‌اند با تغییراتی خودشان را شبیه فرش‌های شهری کنند. در میان بافته‌های لُرهای ایران انواع  قالی، گلیم ساده، گلیم دو پود، پلاس، پلاس دو پود و جاجیم به چشم می‌خورد. 

نقش‌های به‌‌کاررفته در قالی‌های لُری الهام گرفته از دو موضوع است؛ 

• نخست طرحی است برگرفته از نقوش تاریخی که سینه به سینه در میان اقوام لُر ایران منتقل شده است و با کمی دقت در آن‌ها می‌توانید نمونه‌هایی از آن را در نقش‌نگاره‌های مناطق تاریخی چون تخت جمشید هم ببینید.
• طبیعت دیگر منبع الهام قالیباف‌های لُر بوده است. اغلب حیواناتی که در دامنه زاگرس زندگی می‌کنند را می‌توانید، در میان نقش و نگارهای فرش لُری پیدا کنید. 
• نکته مهم دیگر این است که در میان فرش‌های عشایری و به ویژه فرش‌های لری، دستباف‌ها تنها به‌‌عنوان زیرانداز و پوششی برای کف چادر یا خانه تهیه نمی‌شوند؛ بلکه بخشی از آن‌ها کالاهای زینتی‌ هستند که به دیوار نصب می‌شوند. همچنین کیف و خورجین‌های زیادی هم در این مناطق بافته می‌شود.
• گلیم‌های لُری هم از دست‌باف‌هایی است که دنیای پر رمز و رازی در دل خود دارد. لابه‌لای نقوش گلیم‌های لُری، مانند فرش‌هایش، طرح‌های هندسی به وفور دیده می‌شود. اغلب حیواناتی که در طراحی نقشه این گلیم‌ها طراحی شده‌اند هم به شکلی هندسی نقش می‌شوند. در تصاویر منقوش در فرش دستباف لُری، پرندگان بیه ویژه خروس، بز کوهی یا پزن و شیر نیز به وفور دیده می‌شود.
• همچنین اجرای طرح‌هایی نظیر کله مرغی، چلیپا، خرچنگی و شانه هم در میان این سبک از فرش‌بافی رواج دارد.
• قالی‌های لری از پشم بافته می‌شوند و در میان آن‌ها هم گره متقارن دیده می‌شود و هم گره نامتقارن.

فرش بختیاری

 فرش بختیاری دستباف، در سبک شهری و عشایری جای دارد. فرش بختیاری را می‌توانید در حوالی استان‌های چهارمحال‌وبختیاری، خوزستان و اصفهان پیدا کنید.

• فرشی با گره‌های متقارن و پرزی از جنس پشم که ممکن است در مناطق شهری رگه‌هایی از پنبه هم در آن پیدا کنید.
• چیزی که در طرح فرش دستباف بختیاری بسیار مهم است و در واقع به شناسنامه آن بدل شده، طرح خشتی آن است. این فرش‌ها یکی از اصیل‌ترین فرش‌های در میان انواع فرش ایرانی هستند. گرچه فرش‌های خشتی به دلیل نوع گره‌ها، فرشی درشت‌باف حساب می‌شوند، اما همین نوع بافت، باعث دوام بیشتر آن شده و سال‌ها در خانه‌ها به سلامت و طراوت باقی می‌مانند. 
• فرش بختیاری را با تار پنبه‌ای و پود پشمی می‌بافند و همین مسئله موجب شده تا این فرش نسبت به بسیاری از فرش‌های عشایری فرشی سبک‌تر به‌نظر برسد.
• برای اینکه بخواهید یک فرش بختیاری را از انواع فرش‌های عشایری تشخیص دهید، کافی است به نقشه آن دقت کنید. اگر زمینه فرش پوشیده از لوزی یا مربع‌هایی به هم پیوسته بود که درون این مربع‌ها گل و درخت یا حیوانات طراحی شده، بدانید که با یک دست‌بافته اصیل از قوم بزرگ ایران طرف هستید. به این طرح «خشتی» می‌گویند که طرحی محبوب و رایج در میان بختیاری‌هاست. 
• در فرش‌های بختیاری که در چهارمحال‌وبختیاری بافته می‌شوند، اغلب از رنگ‌های روشن استفاده می‌شود و نقشه‌های شلوغ و هندسی و نیمه‌هندسی دارند.
• طرح خشتی به بافنده این فرصت را می‌دهد که در هر بلوک یا خشت طرحی متفاوت از طرح کناری‌اش کار کند. برای همین تماشای یک فرش بختیاری می‌تواند واقعاً مسحور کننده باشد. در میان انواع نقشه‌های فرش بختیاری طرح خشتی با زمینه باغی از همه محبوب‌تر است.
• به جز طرح خشتی طرح‌های لچک و ترنج، سرو و کاج قابی سماوری، گل مینا، گلدانی شرابه و گلدانی و درختی از طرح‌های محبوب فرش بختیاری است.
• فرش بختیاری هم از آن دست قالی‌هایی است که با گره متقارن یا گره ترکی بافته می‌شود.
• گلیم، گبه و جاجیم هم از دیگر دست‌بافته‌های عشایر بختیاری است که در گذشته تنوع فراوانی در طرح و رنگ و نقشه داشته؛ ولی الان کم و بیش فراموش شده‌اند.

فرش قشقایی

یکی دیگر از انواع فرش عشایری، فرش قشقایی است. شاید برای آن‌هایی که در نقش‌های فرش‌های ایرانی دقیق می‌شوند، این سوال پیش بیایید که یک گوزن شاخ‌پهن در میانه یک فرش قشقایی چه می‌کند؟ این یکی از همان نقوش مهم فرش در تاریخ و فرهنگ ایرانی است.

این گوزن در طرح فرش‌های قشقایی نشانی از یک کوچ بزرگ و تاریخی است؛ کوچ ایل بزرگ قشقایی از قفقاز (زیستگاه گوزن شاخ پهن) به بلندی‌های زاگرس در ایران. هرچند حالا نه در شیراز گوزن شاخ پهنی دیده می‌شود و نه اثری از کوچ قشقایی‌ها وجود دارد و آن‌ها اغلب یکجانشین شده‌اند، اما گوزن قفقازی همچنان لابه‌لای نقش‌های فرش قشقایی دیده می‌شود. 

اگرچه در حال حاضر فرش قشقایی در زمره یکی از انواع فرش ایرانی به شمار می‌رود، اما رگه‌هایی از فرش قفقاز را همچنان در دل خود دارد. با یکجانشین شدن ایل بزرگ قشقایی، در استان فارس می‌توانید با یک جستجوی ساده، قالیچه و فرش قشقایی پیدا کنید که یکی از محصولات معروف و محبوب ایل بزرگ قشقایی است که البته میزان کمی از آن بافته می‌شود. 

ویژگی‌های فرش قشقایی

قشقایی‌ها اغلب به دامداری مشغول بوده‌اند؛ بنابراین کاملاً قابل پیش‌بینی است که فرش‌هایشان را از پشم دام‌ ببافند.

• با یک‌جانشین شدن و همچنین علاقه مخاطبان به فرش‌های ظریف‌تر، ‌آن‌ها ممکن است آن‌ها در بافت فرش از پنبه و حتی ابریشم هم استفاده کنند.
• فرش‌های قشقایی از زیباترین فرش‌های ذهنی‌باف هستند که دیدن‌شان این سوال بزرگ را ایجاد می‌کند که بافنده چطور توانسته است چنین هماهنگی و هارمونی را بدون نقشه بیافریند؟ 
• این فرش‌ها مثل خیلی از فرش‌های دستباف عشایری، روی دارهای افقی بافته می‌شوند.
• محرمات، ماهی درهم، افشان، بته‌ای و هندسی معروف‌ترین طرح‌های فرش قشقایی است.
• شیوه بافت آن هم ترکی‌باف است.

دسته‌بندی فرش قشقایی

در یک دسته‌‌بندی کلی‌تر می‌توان فرش قشقایی را به دو دسته کلی تقسیم کرد؛

• یکی سبک اشکالی که پر است از نقش‌های هندسی و طرح‌های ذهنی و این نقش سابقه‌ای تاریخی در فرش‌بافی قشقایی دارد.
• گروه دوم طرح‌های «استیلیزه» هستند که نتیجه آمیختگی فرهنگ قشقایی‌ها با مناطق یک‌جانشین است و در بافت آن از طرح فرش‌های شهری تقلید می‌شود. 

هرجا که فرش عشایری به فرش شهری نزدیک شده است، می‌بینیم که قرینه‌سازی در طراحی و بافت این فرش‌ها بیشتر شده و این مسئله در میان فرش‌های قشقایی بیشتر دیده می‌شود.

برای دیدن آگهی‌های فرش دستباف کلیک کنید

فرش شاهسون

شاهسون‌ها یکی از اقوام مهم ایرانی هستند که روزگاری دراز در شمال غرب ایران مشغول کوچ بودند. آنها هم مانند سایر عشایر ایرانی، مهارت خاصی در بافت فرش داشتند. حالا شاهسو‌ن‌ها در حوالی زنجان، اردبیل، شمال استان فارس و ساوه ساکن شده‌اند و دیگر خبری از ییلاق و قشلاق نیست. همین یکجانشینی هم موجب شده تا دارهای افقی آن‌ها برا بافت فرش شاهسون تبدیل به دارهای عمودی شود و کمی هم بافت فرش‌های‌شان ظریف‌تر شود. 

فرش شاهسون نیز یکی دیگر از انواع فرش عشایری دستباف است. فرش شاهسون و فرش قشقایی بسیار به هم نزدیک هستند، همان‌طور که لهجه قشقایی‌ها و شاهسون‌ها به هم نزدیک است. آنها علاوه‌بر قالی و قالیچه در بافت گلیم، جاجیم، چادر شب و پرده هم مهارت دارند.

یک قالی شاهسونی اصیل حتما از نخ‌های دست‌ریسی که از گوسفندهای شاهسونی به‌دست آمده بافته می‌شود. گرچه ممکن است شما چنین کیفیتی از فرش را این روزها کمتر پیدا کنید؛ اما اگر خوش‌شانس باشید و یک نمونه قدیمی آن را پیدا کنید یا حوالی اردبیل چادرهای کمی از آن‌ها ببینید، می‌توانید به چنین کیفیتی از فرش دست پیدا کنید. 

اما فرش شاهسون امروزی هم دست کمی از فرش‌های ایلیاتی‌بافت ندارند. فرش‌هایی با گره ترکی و الیاف پشمی که طرح‌های هندسی چشم‌گیری دارند و می‌توانند خانه شما را به زیبایی دشت‌هایی کنند که روزگاری شاهسون‌ها در آن تاخت و تاز می‌کردند.

فرش افشاری

این روزها از ایل بزرگ افشاری دیگر خبری نیست و جمعیت اصلی این ایل، از همدان تا کرمان پراکنده شده‌اند. زنجان، کردستان، قزوین، همدان، مرکزی و کرمان را مکان استقرار اهالی این ایل می‌دانند. 

• فرش افشاری به کیفیت بالای آن شناخته می‌شود. راز کیفیت بالای قالیچه و فرش افشاری، مواد اولیه آن است. 
• ایل افشار ایلی از نژاد ترک هستند و اگرچه سنت فرش‌بافی‌شان فرش دستباف عشایری است؛ اما رگه‌های از طرح و نقشه‌های فرش ترکی هنوز در آن دیده می‌شود.
• ایل افشاری به پرورش نژاد مرغوبی از گوسفند مشهور بودند. گوسفندی که به احترام این ایل نام «نژاد افشاری» را دارد. از پشم این گوسفند الیاف بلند و مرغوبی به‌‌دست می‌آید که بسیار مناسب برای بافتن است. 
• فرش افشاری تراکم بالایی دارد و روی دارهای افقی بافته می‌شود و اغلب اندازه‌های کوچکی نظیر قالیچه دارند. نمونه‌های بزرگتر فرش افشاری هم وجود دارد که اغلب نمونه‌های آنتیک و سفارشی باف هستند.
• لچک و ترنج، افشان، شاه‌عباسی، ماهی درهم و افشان از طرح‌های محبوب در فرش افشاری است. 

فرش‌باف‌های افشاری، اغلب بسیار ماهر هستند و چون یاد گرفته‌اند در ابعاد چادرهای‌شان قالیچه ببافند، شاید در عرض یک‌ماه یک قالیچه را ببافند. کوچ‌های اجباری تاریخی آن‌ها و سکونت‌شان در کنار چند شهر مهم هم موجب شده تا آن‌ها در فرش‌بافی‌شان، از سنت فرش‌های شهرهای مهم بهره برده‌اند. برای مثال از جمله افشاری‌های کرمان، بسیار از فرش کرمان تاثیر پذیرفته‌اند.

قالی افشاری در میان انواع فرش ایرانی نمونه کم‌‌وبیش کمیابی است. به ویژه اینکه نمونه‌های بزرگ آن دیگر در دسته فرش‌های آنتیک به‌‌شمار می‌روند.

***