همه‌چیز درباره فرش اصفهان دستباف و بررسی ویژگی‌های آن

وقتی صحبت از هنر اصفهان می‌شود، بی‌همتا بودن اولین ویژگی آن هنر است. دوران صفویه و هنر اصفهان وقتی به‌هم گره می‌خورد، هنری بی‌همتا را شکل می‌دهد. فرش دستباف اصفهان هم، از جمله این هنرهاست که شروع شکل‌گیری آن را باید از همان دوران صفویه دانست. آن‌طور که گفته می‌شود، در قرن شانزدهم اشرافیان صفوی برخی از فرش‌بافان را در محله‌ای به‌نام جلفا جمع کردند و به‌مرور کارگاه‌های تولید فرش دستباف اصفهان در این منطقه شکل گرفت. البته تولیدات این افراد ابتدا فقط برای استفاده دربار بود. در این مقاله ابتدا تاریخچه فرش اصفهان را بررسی می کنیم و سپس به بررسی ویژگی‌های فرش دستباف اصفهان می‌پردازیم.

تاریخچه فرش دستباف اصفهان

اسناد تاریخی و آثار به‌جامانده از دوران صفویان نشان می‌دهد که شاه اسماعیل، شاه طهماسب و شاه عباس بسیار به هنر قالیبافی علاقه داشتند و به‌همین خاطر بهترین قالی‌های ابریشمی در این دوره توسط هنرمندان اصفهان بافته شده است. به‌همین‌خاطر است که این دوران را عصر شکوه قالی ایران می‌نامند؛ چرا که حتی طرح و رنگ قالی اصفهان در این دوره به بلوغ رسید. 

در این میان علاقه بسیار شاه عباس به هنر ایرانی، باعث شد تا هم‌زمان با انتقال پایتخت به اصفهان، این شهر در معرض توجه بیشتری قرار گیرد. فرش دستباف اصفهان چنین تاریخچه طولانی دارد که هنوز هم در برخی طرح‌های آن می‌تواند ردی از کاخ‌های باشکوه سلاطین صفوی را مشاهده کرد.

دکتر تقی بهرامی در مجموعه فرهنگ روستایی به این نکته اشاره کرده که بیشتر قالی‌های ایرانی که در موزه‌های لندن و پاریس نگهداری می‌شود، هنر دست هنرمندان اصفهانی است. به گفته او، بیشتر اتاق‌ها و تالارهای اصفهان مفروش به قالی‌های ابریشمی بوده است. اما بعد از تحولات دوره صفویه و در اواخر دوره قاجار، به دلیل وضعیت اقتصادی ناشی از پایان جنگ جهانی اول، مشکلات صنعت فرش اصفهان هم بیشتر شد. با آغاز سلطنت رضاشاه، مشکلات معیشتی بافندگان فرش به دیگر مشکلات فرش اصفهان افزوده شد. 

ویژگی‌های فرش اصفهان دستباف

از مهم‌ترین ویژگی‌های فرش‌اصفهان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• داشتن گل‌وبرگ ختایی اشاره کرد.
• به‌کاربردن طرح کاشی‌کاری‌های بناهای دوره صفویه، استفاده از قندیل به جای سر ترنج، استفاده از رنگ‌های سنتی مثل لاکی و سرمه‌ای در زمینه و حاشیه و استفاده از مینیاتور و خاتم از جمله دیگر ویژگی‌هایی است که می‌توان برای فرش اصفهان برشمرد.
• از دیگر خصوصیت‌های فرش اصفهان، استفاده نکردن از سایه‌روشن، استفاده از طرح ظل‌السلطان و داشتن اندازه‌های کوچک و متوسط است که می‌تواند این نوع فرش را از سایرین متمایز کند.
• اما علاوه‌بر ویژگی‌های ظاهری، باید به استفاده از پنبه، پشم یا ابریشم در تارهای فرش هم اشاره کرد. 
• فرش اصفهان بسیار پردوام است اما برخی معتقدند که به‌دلیل ظرافت‌هایی که دارد، بیشتر جنبه تزیینی دارد.
• با این‌حال، جنس مواد به‌کار‌رفته در این فرش سبب شده تا بسیاری از مشتریان از آن برای کاربری‌های روزمره هم استفاده کنند.

ساختار فرش اصفهان

دارهای قالی در بافت فرش اصفهان، عمودی است. چوب دیگری به نام پله‌پیچ وجود دارد که از بین نخ‌های چله پایینی رد می‌شود و به وسیله سیم‌های فلزی، به زیر دار وصل می‌شود. گلیم‌بافی بخش پایین قالی اصفهان معمولاً ۳ تا ۵ رج است که در چله‌کشی هر صدچله، یک شیرازه را تشکیل می‌دهند. 

طرح‌های فرش اصفهان دستباف

• بیشتر طرح‌هایی که امروزه در قالی اصفهان مشاهده می‌شود، لچک و ترنج است.
• البته طرح سجاده‌ای، محرابی ستون‌دار، درختی و شکارگاهی هم از دیگر طرح‌های فرش اصفهان است که در قالی‌های اصفهان به‌وفور دیده می‌شود.
• در قالی اصفهان طرح‌های پیچیده با منحنی‌هایی در خود دارد که نقش‌ونگار گیاهی در آن مشاهده می‌شود.
• طرح‌هایی مثل گلدان، صحنه‌های شکارگاه، نقوش اسلامی، پیچک و خطوط مارپیچ و درهم تنیده اسلیمی از دیگر طرح‌هایی است که در فرش اصفهان به‌چشم می‌خورد.
• برخی طرح‌های به‌کاررفته در قالی اصفهان، طرح سجاده‌ای، محرابی ستون‌دار، درختی و شکارگاهی است. 
• از طرح های کاشی‌کاری‌های بناهای دوره صفویه اصفهان (مسجد امام و شیخ لطف الله) نیز در بافت فرش‌های اصفهان استفاده می‌شود.
• از جمله متداول‌ترین طرح‌های فرش اصفهان، ترنج شاه‌عباسی و اسلیمی در فرش‌بافی این منطقه بسیار طرفدار دارد. طرح‌های دیگری مثل طرح ترنجی افشان و ظل‌السطان، دسته‌گلی و شکارگاه هم از دیگر طرح‌های قالی‌بافان این منطقه است. 

در بافت برخی از این فرش‌ها، طرح گنبد اصفهان برگرفته از بنای به یادگار مانده از دوران صفوی هم به‌کار‌می‌رود. در فرش ۵ هزار‌متری معروفی که در مسجد مسقط عمان وجود دارد، از طرح مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان استفاده شده است. در فرش اصفهان، طرح‌های اسلیمی، برگ‌مویی با نقوش حیوانی به‌صورت ظریف و با رنگ‌آمیزی سبز و طلایی و کرم بافته می‌شود.

طراحان برجسته فرش اصفهان دستباف

فرش اصفهان به واسطه قدمتی که دارد، توسط اساتید این حوزه بافته می‌شود و نام‌های معتبری در میان طراحان آن می‌توان یافت. از جمله این افراد عیسی بهادری است که به مدت ۳۰ سال شاگردان بسیاری را تربیت کرد و طرح‌های بسیار زیادی را به طرح‌های ایرانی قالی اصفهان افزود. از شاگردان او محمود فرشچیان است که حالا برای خود استادی است. 

طراحانی همچون عباس کرباسیون و رحمت‌الله شادمان در کنار آقایان صیرفیان، حقیقی، صفرزاده، میرزا امامی، داوری، ماهانی و رشتیان از دیگر افرادی هستند که در ادامه مسیر استاد بهادری، به طراحی قالی اصیل اصفهان مشغول هستند.

 شهرهای بافنده قالی اصفهان

طرح‌های اصیل فرش اصفهان امروزه بیشتر در مناطقی از جمله فلاورجان، نجف‌آیاد، گلپایگان، نایین، نطنز، کاشان و خوانسار تولید می‌شود.

ابعاد و رنگ فرش‌های اصفهان

بیشتر رنگ‌هایی که در قالی اصفهان به‌کار‌می‌رود، فیروزه‌ای، سرمه‌ای، قرمز، بژ و سفید نخودی است. البته تنوع رنگ‌ها بسیار است؛ اما رنگ فرش اصفهان در زمینه رنگ‌های روشن است و نسبت رنگ‌های سرد به رنگ‌های گرم در این نوع فرش، بیشتر است. رنگ‌های کرم، سرمه‌ای، انواع آبی، انواع رنگ‌های خاکی شامل خاکی روشن، خاکی متوسط، خاکی بادامی، خاکی اصفهان، خاکی سیر و طیف رنگ‌های بژ و صورتی در این نوع فرش بیشتر استفاده می‌شود.

در مورد ابعاد فرش اصفهان هم باید این‌طور گفت که بیشتر تولیدات اصفهان در حوزه فرش، بسیار ظریف است. برای همین هم قالیچه‌ها و فرش‌هایی در اندازه‌های ذرع‌و‌چارک، ذرع‌و‌نیم، دو‌ذرعی، پرده‌ای و گاهی هم فرش‌های شش‌متری و بزرگ‌تر بافته می‌شود.

برای دیدن آگهی‌های فرش دستباف اصفهان کلیک کنید

قیمت فرش اصفهان دستباف

با تمام توصیفاتی که از فرش اصفهان داشتیم، واضح است که با فرشی روبرو هستیم که نسبت به دیگر فرش‌ها قیمت بالاتری هم دارد. اما این قیمت به چه عواملی بستگی دارد؟ 

• از مهم‌ترین مسائلی که در قیمت نهایی فرش اصفهان موثر است، مواد مصرفی داخل فرش‌هاست. اینکه از پشم یا کرک استفاده شود و رنگرزی طبیعی یا شیمیایی داشته باشد. این موارد به‌صورت مستقیم روی قیمت هر فرشی تاثیرگذار است. 
• عامل دیگر، نوع بافت فرش است. اجرای گره‌ها در فرش دستباف اصفهان به‌صورت یک خفتی و دو خفتی است. به‌دلیل زمان‌بر بودن این نوع گره که در فرش‌های اصفهان بسیار به‌کار می‌رود، قطعاً قیمت آن هم بالاتر می‌رود.

***