همه آنچه درباره قالی خرسک یا گبه باید بدانید!
فرش ایرانی یک آیتم جذاب و اصلی در دکوراسیون ایرانی است. در این روزها که استفاده از عناصر سنتی و عشایری در دکوراسیون بسیار طرفدار دارد، شاید شما هم به دنبال خرید یکی از انواع فرش به نام گبه باشید. گبه‌ها به دلیل اصالت و زیبایی خاص خود این روزها بسیار پرطرفدار هستند. با ما همراه باشید تا درباره این هنر دستباف بیشتر بدانیم.
عناوین این مطلب
گبه چیست؟
گبه قالی درشت‌‌بافی است که پرز بلند و حدود دو سانتی‌متری دارد، تعداد پودهای بین گره در گبه زیادتر است و گاه به ۱۴ عدد می‌رسد که بر نرمی گبه بسیار تاثیر دارد. در بعضی نقاط کشور، قالیچه‌های ضخیمی می‌بافند که به آن خرسک می‌گویند و با گبه فرق دارد؛ ولی به اشتباه برخی گبه را همان خرسک تلقی می‌کنند.
گبه معمولاً برای مصرف خود قوم بافته می‌شده و جنبه تجاری نداشته و جنس آن از پشم مرغوب بوده است، بافندگان گبه آن را با خیالی آزاد می‌بافتند و خود را در بند طرح و رنگ قرار نمی‌دادند؛ بنابراین طراحی و رنگ‌آمیزی گبه با قالی فرق می‌کند.
گبه‌هایی که در ایلات و عشایر می‌بافتند به علت اینکه بیشتر آنها برای مصارف شخصی بود، از نظر ابعاد، قانون استانداردی نداشت و طول و عرض آن بستگی به خواست بافنده گبه و به بزرگی چادر عشایر داشت. اما امروز که انواع گبه وارد دکوراسیون خانه شهرنشینان شده، تقریباً در اندازه‌های مختلف بافته میشود. گبه معمولا به شکل فارسی‌باف و بر روی دار‌های زمینی بافته میشود؛ با این‌حال ممکن است گاهی و در بعضی مناطق به روش ترکی‌باف نیز تهیه شوند.
با وجود تنوع زیاد طرح و رنگ در گبه‌ها، می‌توان گفت زمینه گبه‌های تولیدی مناطق مختلف ایران اکثراً دارای رنگ‌های روشن نظیر سفید، کرم یا شیری هستند. بافت گبه معمولا به وسیله ی پشم خودرنگ مخلوط با موی بز صورت می‌گیرد.
تاریخچه گبه
عده‌ای از زبان‌شناسان و نویسندگان معتقدند لغت گبه به معنی زمخت، ضخیم و سفت بوده است. در واقع به فرشی گبه می‌گویند که خوابی بلند دارد و درشت بافته شده است و برای جلوگیری از نفوذ سرمای زمین به چادر خانواده‌ی عشایری کاربرد داشته‌است.
در تاریخ ایران برای اولین‌بار، لغت گبه در گزارشی از استقبال شاه طهماسب صفوی از شاه همایون گورکانی، پادشاه هندوستان آمده است. شاه طهماسب صفوی دستور می‌دهد استقبال بی‌نظیری از او به‌عمل آورند، از این‌رو در سالن‌ها از قالیچه‌های دو خوابه‌ی طلاباف، نمد تیکه کرکی اُستر اطلس، گبه و سه قالی دوازده ذرعی جوشقانی پهن کردند.
شهرهای بافنده گبه
گبه‌بافی در اکثر مناطق روستایی و عشایری مرسوم بوده و مرکز اصلی بافت گبه در مرکز کشور و جنوب است.
استان فارس با قدمتی ۱۵۰ ساله در زمینه گبه‌بافی از پیشگامان این هنر در ایران است. این منطقه شامل ایل‌نشینانی چون ایلات قشقایی، خمسه، ممسنی و بختیاری است.
بعضی از کارشناسان گبه عشایر قشقایی فارس را بهترین نوع گبه می‌دانند که ارزش بین‌المللی هم دارد. بافندگان عشایر تخیلات، آرزوها و حس خود را روی گبه نقش می‌زنند. خوب است بدانید که پشم استان فارس، یکی از مرغوب‌ترین پشم‌ها برای بافت قالی و گبه است.
در طرح گبه قشقایی از رنگ‌ها و نقش‌های متفاوتی استفاده میشود و گبه‌های ایل قشقایی ترکی بافت هستند. نقش گبه قشقایی، تکرار اشکال شکسته و ساده هندسی است و تار و پودهای گبه‌های قشقایی تماماً از پشم است.
در طرح گبه قشقایی برخلاف گبه‌های سایر نواحی ایران که خودرنگ است، بافنده گبه، از رنگ‌ها و نقش‌های متفاوتی البته محدود استفاده می‌کند. از نقش‌های مورد علاقه گبه‌بافان ایل قشقایی، نقش شیر است که علاوه بر اهمیت باستانی، این نقش مظهر جوانمردی است و بی‌ارتباط با وجود شیر در منطقه کامفیروز و دشت ارژن فارس نیست.
نوع بافت و مشخصات گبه
تفاوت‌های اصلی گبه با فرش یا قالی در سایز، بلندی پرزها و شمار پود بیشتری است که در آنها به‌کار می‌رود. یکی از جذابیت‌های خرید گبه، انتخاب طرح است. شما هیچ دو گبه‌ای را پیدا نمی‌کنید که کاملاً شبیه هم باشند. همین نکته نیز از دیگر مشخصه‌های با ارزش هنری گبه است. دیگر بستگی به شما دارد که کدام طرح را بپسندید و بخرید.
اندازه گبه
گبه در اندازه‌های مختلفی بافته میشود. در واقع عشایر به هر اندازه‌ای که لازم دارند، آن را می‌بافند. اغلب طول آنها بین یک تا دو و نیم‌متر است و شکل مستطیلی دارند. اندازه گبه‌ها متفاوت است و معمولاً اندازه ۱۰۰×۲۰۰ یا ۲۰۰×۱۱۵ سانتی‌متر متداول‌تر است.
پیشنهاد خواندنی؛
انواع طرح گبه دستباف
- گبه شیر دارای طرحی است که در اسلام و ایران از جایگاه والایی برخوردار بوده و همچنین نماد بزرگی، جلال و شوکت بوده و از نظر مذهبی سمبل شجاعت است.
- گبه خشتی از دیگر نگاره‌های کاربردی با قاب‌های متعدد است که هریک شکلی متفاوت و یا هماهنگ با سایر اشکال دارد. انواع نقش‌های هندسی به‌کاررفته در این طرح خاتم‌کاری، هندسی، نقوش ستاره‌ای، پرندگان و درخت گل است.
- گبه طرح ترنج که نام دیگر آن در فارسی حوض است، در وسط طرح گبه به‌کار می‌رود و و اطراف آن طرح‌هایی مثل گلبرگ و غنچه بافته میشود.
- گبه طرح ایلاتی دارای انواع گبه قشقایی، تفرش بختیاری، هیبت لو، کردی و لری است که کاملاً حاصل ذهن انتزاعی مردم عشایر و ایلات و همین‌طور متناسب با فرهنگ قومی آنها است. این نگاره‌ها که شامل گل، درخت و گیاه هستند در کادرهای مربع، مستطیل، لوزی، دایره و بیضی شکل قرار می‌گیرند.
- گبه طرح درختی نیز از جمله نگاره‌های متداول در میان عشایر است. معمولا بید مجنون نشانه ملال و اندوه و درخت سرو مظهر نشاط و مسرت است.
- گبه طرح هندسی شامل انواع نقشه ختایی، خاتم شیراز، جوشقانی، محرمان، ستاره و قابی را شامل میشود.
- گبه طرح چهار فصل، گبه گل، اردک و ابرش از دیگر نقشه‌های موجود است که هرکدام زیبایی و نمادشناسی مخصوص به خود را دارند.
تفاوت گلیم و گبه
شاید این سوال برایتان ایجاد شده باشد که گلیم بخریم یا گبه؟ در ادامه درباره تفاوت گلیم و گبه صحبت می‌کنیم تا به تصمیم‌گیری شما در خرید کمک کنیم.
- تفاوت در بافت: مهمترین تفاوت گبه و گلیم در نوع بافت و میزان پرز آن است. گلیم ساده و اساساً گلیم‌بافی به معنای بافت بدون گره است. به عبارت دیگر بافت گلیم ساده تنها با عبور رشته‌های پود از لا‌به‌لای رشته‌های تار انجام میشود. در نتیجه گلیم دستباف ساده، محصولی بدون پرز است. اما بافت گبه دستباف با گره‌های قالی و پودگذاری همراه است. در نتیجه گبه پرزدار میشود.
- تفاوت در جنس: جنس گلیم و گبه خیلی شبیه به‌هم است و هر دو از پشم و کرک بافته می‌شوند؛ ولی نحوه بافت آن‌هاست که تفاوت نهایی را مشخص می‌کند.
- تفاوت در رنگ: رنگ‌های استفاده شده در گلیم معمولاً تنوع بیشتری نسبت به گبه دارد و رنگارنگ‌تر است. ولی در این میان نباید فراموش کرد که گبه‌ها و گلیم‌های ماشینی امروز که از رنگ‌ها مصنوعی در آنها استفاده میشود دارای تنوع بیشتری نسبت به نمونه‌های دستباف و سنتی هستند.
- تفاوت در طرح و نقش: نقش و نگار روی گلیم به دو صورت ذهنی و از روی نقشه انتخاب و تهیه می شود، اما در بافت گبه همه طرح‌ها به صورت ذهنی بافته می‌شوند.
گبه ماشینی بخریم یا گبه دستباف؟
با گذشت زمان و روی کار آمدن ماشین‌های بافندگی، فرش ماشینی با طرح گبه به بازار وارد شد. گبه‌های بافته شده در این دستگاه‌ها نیز تمامی مشخصات طرح و رنگ گبه‌های اصیل دستباف را در خود حفظ کردند.
از زمان ورود این گبه‌ها، به دلیل اینکه قیمت گبه ماشینی ارزان‌تر از قیمت گبه دست‌بافت است، بنابراین در سبد خرید بعضی از خانواده‌ها قرار می‌گیرد. اگر بودجه شما هم محدود است، به گبه ماشینی فکر کنید. اما اگر توان پرداخت دارید، گبه دست‌بافت را درنظر بگیرید.
- گبه ماشینی برای کسانی‌که نمی‌خواهند قیمت بالایی برای خرید فرش و یا گبه دستباف را بپردازند، یک گزینه بسیار مناسب است.
- فرش گبه ماشینی عمدتا ۵۰۰ شانه بوده و با تراکم ۱۰۰۰ تولید میشود.
- رنگ و طرح‌های گبه ماشینی تنوع زیادی دارد و با سلیقه خود می‌توانید از میان ۸ الی ۱۲ رنگی که در بافت آنها به‌کار می‌رود، مدل مورد نظر خود را انتخاب کنید.
- فرش ماشینی گبه در اندازه‌های ۶ متری، ۲.۲۵*۱.۵ متری و ۱.۵*۱ متری بافته میشود.
طرح‌های گبه ماشینی
به‌دلیل استفاده از نرم‌افزارهای کامپیوتری در طراحی محصولات ماشینی، تقریباً هیچ محدودیتی برای طراحی آنها وجود ندارد. به‌همین دلیل طرح‌های گبه ماشینی طیف متنوعی از طرح‌های گبه دستباف، انواع قالی، گلیم و فرش دستباف و طرح‌های مدرن را در برمی‌گیرد. برخی از این طرح‌ها عبارتند از:
- گبه ماشینی با طرح سنتی یا گبه طرح عشایری که با تقلید از انواع گبه دستباف اعم از گبه های قشقایی، گبه بختیاری، گبه شول و امثال آن بافته میشود.
- گبه ماشینی با طرح افشان، طرح افشان یکی از نقوش معروف قالی و فرش دستباف ایرانی است. فرش گبه ماشینی که با تقلید از طرح افشان بافته میشود.
- گبه ماشینی طرح جدید؛ فرش گبه ماشینی که با استفاده از نقوش و طرح‌های مدرن بافته میشود را می‌توانید با عنوان گبه طرح جدید در بازار پیدا کنید. یکی از مرغوب‌ترین قالی‌های دستباف ایران قالی هریس آذربایجان است. گبه طرح هریس در واقع محصولی ماشینی است که بر اساس طرح قالی هریس بافته میشود.
راهنمای خرید انواع گبه
اگر قصد خرید انواع گبه را دارید به نکات زیر توجه کنید:
اگر الیاف گبه رنگ طبیعی داشته باشند، در مقابل تابش مستقیم آفتاب زیاد آسیب نمی‌بیند؛ اما اگر الیاف با رنگ شیمیایی رنگ شده باشد، مخصوصاً اگر نامرغوب هم باشد، خیلی سریع در مقابل تابش مستقیم آفتاب رنگ‌پریده میشود و از بین می‌رود.
انواع سایز گبه دستباف
گبه معمولاً دارای اندازه‌ها و قواره‌های متفاوت است. از جمله اندازه‌های استاندارد گبه عبارتند از: گبه ذرع و چارک، گبه ذرع و نیم، گبه پرده‌ای، گبه پتویی و گبه‌هایی با اندازه ۳×۲، ۵/۳×۵/۲، ۴×۳، ۶×۴ را نام برد. گبه پتویی ریزبافت‌ترین نوع گبه محسوب میشود.
تشخیص رنگ مصنوعی یا طبیعی در گبه
رنگ شیمیایی بسیار پررنگ و جیغ است ولی رنگ طبیعی نوعی پختگی دارد و این باعث میشود که کمتر به چشم بیاید. دوم اینکه به یاد داشته باشید که موقع خرید گبه حتما همراه خودتان یک تکه پارچه سفید مرطوب یا یک تکه اَبر خیس داشته باشید و قبل از خرید گبه و همچنین پرداخت پول، آن را روی فرش مورد نظرتان بکشید؛ اگر رنگی شد، یعنی رنگ مصنوعی است.
گبه‌ها دست‌بافته‌های ارزشمندی هستند حتی گبه دست‌دوم هم ارزش خرید دارد و پرداخت قیمت دست دوم برای یک گبه مرغوب کار منطقی است؛ چون با گذشت زمان ارزش قیمت آن بیشتر میشود و نوعی سرمایه‌گذاری محسوب میشود. پس با اطلاع از قیمت گبه دست دوم و پرس‌وجو از بازار فرش در مورد قیمت نو آن می‌توان تقریبا عیار مناسبی برای قیمت دست دوم هم بدست آورد.
گبه را برای کجا بخریم؟
از گبه در بخش‌های مختلفی از خانه می‌توان استفاده کرد؛ زیر میز ناهارخوری و یا جلوی مبل نشیمن. هرجا که احساس می‌کنید احتیاج به ایجاد حس راحتی و آسایش دارید یا می‌خواهید از رنگ‌های پر جلوه قرمز و زرد و نارنجی و سبز در منزلتان استفاده کنید.
برای ایجاد هماهنگی بین گبه و مبلمان می‌توانید از کوسن‌هایی با رنگ‌های نزدیک به رنگ گبه استفاده کنید یا مبلمان تک را همرنگ گبه خریداری کنید. گبه کوچک را می‌توان به‌عنوان تابلو فرش استفاده کرد؛ حتی اگر سبک خانه شما ایرانی و سنتی هم نیست می‌توانید با اضافه کردن یک گبه روح هنر ایرانی را به خانه خود اضافه کنید و سبکی تلفیقی به‌وجود آورید.
از کجا گبه بخریم؟
برای خرید گبه ابتدا باید از میان گبه دستباف و گبه ماشینی یکی را انتخاب کنید. برای خرید گبه دستباف باید به سراغ فروشگاه‌های صنایع‌دستی و برای خرید گبه ماشینی، به سراغ فروشگاه‌های فرش ماشینی بروید. در فروشگاه‌های آنلاین مانند دیوار هم هیچ محدودیتی در انتخاب انواع گبه ماشینی و گبه دستباف ندارید.
برای دیدن آگهی‌های گبه در دیوار کلیک کنید
پیشنهاد خواندنی؛ فرش ایرانی؛ بازمانده‌ای کهن از هنر اصیل ایرانی
مزایا و معایب انواع گبه
- دوام در عین زیبایی: گبه‌ها جزو انواع بسیار مقاوم فرش‌ها هستند که انواع مرغوب آن تا چندین سال زیبایی و جذابیت اولیه خود را حفظ می‌کنند.
- دکوراسیون متفاوت: گبه‌ها بهترین انتخاب برای افزودن تنوع به دکوراسیون منزل و خاص‌تر و جذاب‌تر شدن دکوراسیون هستند. گبه‌های با طرح‌های مدرن، برای سبک‌های جدیدتر و گبه‌های با طرح‌های سنتی مثل گل بوته و … با سبک کلاسیک تطابق بیشتری دارند. از گبه‌ها با طرح‌های سنتی برای ایجاد یک دکوراسیون تلفیقی و شیک در کنار وسایل مدرن هم می‌توان استفاده کرد.
- گرما و صمیمیت: سفر به گذشته‌ها و مرور خاطرات قدیمی و درک صلح و صفا و سادگی زندگی عشایر با کمک گبه‌ها ممکن میشود. گبه‌ها با نقش‌های خاص و جذابشان علاوه بر گرم‌تر نمودن منزل، در القای حس صمیمیت و سادگی نقش به‌سزایی دارند.
- راحتی: گبه به‌دلیل داشتن پرزهای بلند و تراکم بالاتر بسیار نرم و راحت است.
- اصالت، زیبایی و دوام: اصالت، زیبایی و دوام از ویژگی‌های فوق‌العاده گبه است. مواردی چون کوچک بودن (گبه‌ها معمولاً در ابعاد بین ۲ تا ۶ متر تولید می‌شوند) و هم چنین گران‌بودن گبه‌های مرغوب جزو معایب آنها محسوب میشود.
روش شست‌وشوی گبه
اما شست‌وشوی همین پرزهای بلند و الیاف پشمی گبه می‌تواند پردردسر باشد؛ قالیشویی انواع گبه به‌طور معمول، چندان تفاوتی با دیگر فرش‌های دستباف ندارد. تنها موضوع با اهمیت در قالیشویی و شست‌وشوی انواع گبه این است که قبل از شست‌وشو حتما باید تثبیت رنگ شود. زیرا به علت استفاده از رنگ‌های طبیعی در گبه‌ها ممکن است در هنگام شست‌وشو رنگ قاطی کند.
نکته بسیار مهم در شست‌وشوی گبه‌ها، شست‌وشو با شامپو است؛ زیرا استفاده از شامپو برعکس پودرهای رختشویی، موجب خشک شدن بافت و متن گبه نمی‌شود.
روش نگهداری گبه
به همان میزان که مراحل اولیه تولید گبه از اهمیت خاص خود برخوردار است، نگهداری آن نیز مستلزم دقت و توجه است که این امر، موجب افزایش ماندگاری و قیمت گبه میشود. عوامل آسیب‌رسان به انواع گبه شامل: حشراتی مثل بید، موریانه، سوسک و موش هستند که بدترین آنها بید است.
برای مقابله با بید، روش‌هایی مانند استفاده از محلول شیمیایی خاص در هنگام شست‌وشو، افشانه کردن پشت و روی گبه با حشره کش یا استفاده از نفتالین و تنباکو در انبار پیشنهاد میشود. باید از قرار دادن گبه‌ها در محیط تیره و تاریک و مرطوب پرهیز کرد.
***