عراق، همسایه غربی ما، که تاریخ آن با تاریخ ایران و فرهنگ ایرانی پیوند خورده است. روزگاری بود که تیسفون، شهر زیبا و باستانی ایران باستان، که در دل عراق کنونی و جنوب شرقی بغداد واقع شده بود، با طاق کسری می‌درخشید و ایران و عراق را به‌هم پیوند می‌داد. از همین زمان بود که هنرمندان عراقی شروع به بافت فرش عراق با الگو گرفتن از فرش ایرانی کردند و به هنری متعالی دست پیدا یافتند
امروزه که عمده جمعیت عراق را عرب‌ها تشکیل می‌دهند، صنعت و هنر فرش‌بافی تقریباً به شکل کامل، اختصاص به کردستان عراق دارد و در این میان مهم‌ترین شهر فرش عراق موصل است.
تاریخچه فرش عراق
در کشور عراق از سده سوم پیش از میلاد فرش‌بافی با تاثیر از فرش‌بافی در ایران آغاز شد. نشانه این فرشهای باستانی را به شکل فرش‌پاره‌هایی که در غارهای منطقه الطار عراق یافت شده‌اند، می‌توان دید. در این غار فرش‌پاره‌هایی از سده سوم پیش از میلاد تا سده سوم پس از میلاد مسیح یافت شده‌اند.
روش بافت فرش عراقی
انواع فرش عراقی بیشتر بر روی دارهایی باریک بافته می‌شوند و طول هر فرش حدود دو برابر عرض آن است. عرض این فرش‌ها بین ۹۰ تا ۱۲۰ سانتی‌متر است. این فرش‌ها را معمولاً در خانه‌های روستایی به منظور نشیمن‌گاه و یا جداساز فضاهای داخلی خانه از هم به‌کار می‌بردند. این موضوع در مورد گلیم‌های با پرز کوتاه هم صدق می‌کند.
گاهی گلیم‌ها را در دو نیمه جدا از هم می‌بافند و بعد دو نیمه را به هم متصل می‌کنند تا گلیمی بزرگ‌تر حاصل شود. این گلیم‌های دوتکه را که در جنوب عراق و مناطق غیرکردنشین هم می‌بافند، به شکل فرشینه یا پرده‌فرش هستند و به‌نام “های” می‌شناسند. نقش‌مایه این گلیم‌ها به‌صورت اشکال هندسی هستند.
نوع دیگری از زیراندازها هم در عراق بافته می‌شوند که به شکل پتوهای ملیله‌دوزی شده و فرش‌هایی با تار و پود پشم هستند. بافت این زیراندازها در روستاهای بخش جنوبی عراق بیشتر شایع است. رنگ این زیراندازها روشن و نقش‌مایه آنها طرح‌هایی هندسی، جانواران، شکل انسان و گیاهان هستند که به‌صورت شلوغ روی زیراندازها بافته می‌شوند.
از دهه ۱۹۳۰ میلادی زندان‌های بغداد محلی برای بافت برخی فرشهای پرزدار بوده‌اند و نقش‌مایه‌های آنها نقشه کشور عراق، نشان سلطنتی و بناهای باستانی هستند که به این ترتیب تاکید این فرش‌ها بیشتر مظاهر ملی بوده است. البته کیفیت این فرش‌ها به تدریج پایین‌تر آمده است.
نوع گره فرش عراقی
نوع گره فرشهای عراقی در قدیم گره نامتقارن یا فارسی، گره متقارن یا ترکی، گره معروف به قبطی، گره حلقوی سنه (گره نامعمولی که در هر طرف پارچه ایجاد پرز می‌کند) و حلقه بریده بدون گره بوده، اما در حال حاضر فرش عراق تنها با دو گره نامتقارن و متقارن بافته می‌شود.
پیشنهاد خواندنی؛ فرش ایرانی؛ بازمانده‌ای کهن از هنر اصیل ایرانی
فرشهای موصل عراق
فرشهای موصل عراق در شهر موصل که در منطقه‌ی کردستان عراق قرار دارد، بافته می‌شوند. فرشهای موصل به‌شکل معمول دیگر فرشهای کرد مناطق کردنشین عراق بافته می‌شوند و با رنگ‌های درخشان و روشن و پررنگ و طرح‌های اشکال هندسی بسیار جذاب تولید می‌شوند.
بافت فرشهای موصل برای کردنشینان چادرنشینی که به‌هرحال همیشه به دنبال یافتن چراگاه‌های مرغوب و مدام در حال حرکت هستند و به‌سختی انجام می‌گیرد. آنها با تلاش و کوشش بسیار در زمان‌هایی که در جایی مستقر می‌شوند، به سرعت دست به‌کار شده و با کمک دارهای زمینی بسیار ناظریف خود که باید آن را به خوبی روی زمین محکم کنند، شروع به بافت فرش می‌کنند.
- ویژگی بسیار بارز فرشهای موصل، طرح‌های هندسی بسیار جسورانه آن‌هاست. در این طرح‌های هندسی بر خلاف دیگر فرشهای کردستان عراق، گاه شکل‌های هندسی منقوش بر فرش‌ها از الگوهای غیرصاف و خمیده پیروی می‌کنند.
- فرشهای موصل در زمان قدیم با یاری از ستاره‌های قفقازی و نوارهای اریب و راه‌راه بافته می‌شدند. یکی از نقش‌مایه‌های محبوب فرشهای موصل عراق، باغی است که از مولفه‌های مربعی، مستطیلی، لوزی یا شش‌ضلعی تشکیل شده و در زمینه خود، نمایی از گل‌ها بافته می‌شود. این طرح‌ها گاهی بسیار شلوغ می‌شوند، اما در کنار آن از رنگ روشن با رنگ‌های غالب: قرمز تیره، آبی روشن، زرد، سبز، قهوه‌ای اخرایی، و بژ استفاده می‌کنند.
- در فرشهای موصل هم، مانند فرشهای دیگر مناطق کردستان، از پشم محلی و سبزیجات برای بافت فرش و رنگ کردن داخل آن استفاده می‌کنند.
- تار فرشهای موصل اغلب از جنس پنبه بافته می‌شوند؛ ولی پود این فرشهای زیبا می‌توانند از پشم یا پنبه باشد.
- فرش موصل اغلب در اندازه‌های متفاوت تولید می‌شود؛ اما دو اندازه محبوب این فرش‌ها ۱۲۰ سانتی‌متر در ۱۸۰ سانتی‌متر و ۲۴۰ در ۳۰۰ سانتی‌متر است.
- فرشهای موصل بسیار مقاوم بوده و حتی اگر افراد بسیاری مدام روی فرش راه بروند کیفیت خود را از دست نخواهند داد. به این ترتیب این فرش‌ها، برای کف آشپرخانه و اتاق‌نشیمن بسیار مناسب هستند. ضمناً اگر فرش موصلی بخریم با گذشت سالیان، فرش ما کیفیت بهتری پیدا خواهد کرد.
فرشهای اربیل عراق
اربیل شهری در شمال عراق است که بازاری برای فرشهای کردستان عراق محسوب می‌شود. این فرشهای اربیلی در قبایل کردی دیزایی، گیردی و مانتیک بافته می‌شوند.
فرش سوماک
سوماک نوعی بافت فرش است که در منطقه‌ی اربیل بافته می‌شود. در این فرش پودها دور گروه تارها می‌پیچند. پیچش پودها به دور تارها معمولاً به‌شکل افقی صورت می‌گیرد. هرچند ممکن است این پیچش به شکل قطری و مورب بوده و حلقه‌ها به شکل آزادی در میان تارها قرار گیرند.
- در سوماک‌های ساده تمام رج‌های حلقوی پود به یک سمت زده می‌شوند؛ اما در سوماک مخالف برای رج‌های متوالی جهت حلقه‌ها برعکس هم خواهد شد و به این ترتیب شکلی شبیه استخوان ماهی خواهیم داشت.
- در سوماک نوع سوم که سوماک معکوس است (یا با نام دیگر سوماک با پودهای عمودی) پشت و روی قالی جابه‌جا خواهد شد. در این حالت روی قالی بیشتر از ستون‌های حلقه‌ها و بخش‌های انتهایی گره با رنگ‌های پود متفاوت در گوشه فرش و جایی که حلقه‌ی رو به جلو زده می‌شود ظاهر می‌شود.
- سوماک در منطقه خاور نزدیک و آسیای میانه بافته می‌شود. از بافت سوماک در فرش‌ها، ساک‌ها، رواندازها و تشک‌ها استفاده می‌شود. اقوام شاهسون و کردها در بافت سوماک استاد هستند.
بیشتر بدانید؛ فرش عشایری؛ مادر فرشهای ایرانی
کردهای مناطق عراق در اصل ایرانی بوده‌اند و از مناطق کوهستانی عراق و از زمان‌هایی حوالی حکومت مادها در فارس به تدریج به مناطق مختلف ترکیه، سوریه و عراق مهاجرت کردند. همین است که فرشهای کردها، فارغ از اینکه در کجای سرزمین کردستان (به شکل عام) بافته شده باشند، طرح‌ها و بافت‌هایی مشابه هم دارند.
این فرش‌ها از قدیمی‌ترین فرشهای یافته شده در جهان هستند. البته این مساله اتفاقی نیست، چون به هرحال مناطق کردنشین حوالی رودهای دجله و فرات جزء نخستین جاهایی هستند که در آنها بشر به اهلی کردن دام‌ها پرداخت و بعد، از همین دام‌ها در تولید پشم مورد نیاز بافت فرش‌ها استفاده کرد.
بنا به یافته‌های مارلا مالت برخی فرشهای سوماک بی‌پود منطقه‌یکردستان عراق که از قدیمی‌ترین فرشهای به جامانده از عصر باستان هستند، نشان از فرهنگ پاینده بافت فرشهای عراقی در فراخنای تاریخ بوده‌اند. این فرشهای سوماک بی‌پود ساختار و فن بافت ویژه و یکتای خود را دارند.
این فرش‌ها از آن نظر یکتا هستند که هیچ پودی بین رج‌های بافت فرش نیامده است. به‌همین جهت این فرش‌ها بیشتر به شکل فرشینه بافته می‌شوند و شکل و حسی شبیه فرشینه به ما می‌دهند. به‌نظر می‌آید فرشهای سوماک بی‌پود، نخستین نمونه‌های فرشهای سوماک دیار کردستان عراق باشند.
سنت بافت سوماک‌های بی‌پود تاثیر زیادی بر توسعه صنعت بافت کیف‌های کردی دارند. این بافته‌ها که گاه بر روی فرشهای دیار کردستان عراق هم یافت می‌شوند، طرح‌های مورب با ساختاری ویژه دارند. این طرح‌ها بنا به طبیعت ناگزیر سوماک‌های بی‌پود ناچار بر فرش‌هایی باریک جلوه می‌کنند.
پیشینه کردستان عراق
کردستان عراق، که در شمال‌شرقی این کشور واقع شده است، بیشتر با کوه‌هایی احاطه شده و ساکنین آن را کردهایی تشکیل می‌دهند که از دوران باستان در این ناحیه زندگی می‌کرده‌اند. کردستان به شکل کلی ۳۹۰ هزار کیلومتر مربع وسعت داشته و بین کشورهای عراق، ترکیه، سوریه، ایران، ارمنستان و آذربایجان تقسیم شده است. باستان‌شناسان مدارکی دارند که بیش از ۸۰۰۰ سال پیش مردمانی کوه‌نشین ساکن منطقه کردستان شده و به سبک عشیره‌ای و با فرهنگی متحد زندگی خود را در این ناحیه ادامه دادند.
تاریخچه فرش کردستان عراق
در کتاب مقدمه‌ای بر فرشهای کردستان و دیگر بافته‌های آن دیار (۱۹۸۸)، ویلیام ایگلتون منطقه‌ای مرکزی را به‌عنوان قطب بافت زیرانداز و انواع بافته در کردستان مشخص کرده و در نقشه کردستان علامت‌هایی در مکان‌های موردنظر گذاشته است. کردستان در بخش‌های غربی و جنوب‌غربی ایران، بخش شمالی عراق، جنوب ترکیه و شمال‌شرقی سوریه واقع شده است.
پشم دام‌ها و موهای بز از دیرباز در این منطقه، عشایر این سرزمین را به‌کار تولید فرش‌ها و گلیم‌ها تشویق می‌کرده و از همین‌رو در منطقه کردستان هنر فرش‌بافی و گلیم‌بافی را به‌عنوان هنری مترقی به‌کار گرفته‌اند. فرش‌ها و گلیم‌ها در زندگی عشایر نقشی حیاتی ایفا می‌کردند و بافت آنها هم وابستگی شدید به پرورش دام و استفاده از پشم آنها داشت.
کردها با بافت فرش و گلیم نه تنها توانستند خود را برای زندگی در برابر شرایط سخت کوهستان مهیا کنند، بلکه به این ترتیب می‌توانستند روش زندگی عشایری و کوچ‌نشینی خود را که نیازمند تلاش برای یافتن مکان‌ها و چراگاه‌هایی مناسب برای دام‌هایشان بود حفظ کنند.
تاثیر اقلیم‌ها بر فرش کردستان
فرش‌ها و گلیم‌های اقلیم کردستان نمایی از هویت و معیارهای فرهنگی این دیار است و هر فرشی، بسته به طرح و نوع بافتش واجد و نمایندهی مکان و بافنده آن فرش است.
فرشهای کردستان عراق تحت تاثیر فرشهای ایرانی، ترکی و قفقازی بوده و کردهای عراق در طرح‌ها، روش‌های رنگرزی و نوع بافت از این مناطق الهام می‌گرفتند. البته در تکنیک‌ها و طرح‌های فرشهای منطقه کردستان عراق، تفاوت‌هایی با مناطق فوق وجود دارد که این فرش‌ها را ویژه و یکتا نموده است.
طرح و نقش فرش کردستان عراق
بافندگان کرد که اغلب زنان خانه بودند تحت تاثیر محیط خود، اشکالی را که در محیط زیست می‌دیدند به شکل‌هایی هندسی و انتزاعی تبدیل کرده و بر قامت فرش‌ها و گلیم‌های خود می‌بافتند. نقش‌مایه‌های سنتی نظیر ستاره هشت‌پر و اشکال هشت‌ضلعی در کنار نقش جانورانی نظیر لاک‌پشت، پرندگان، گیاهان و دیگر اشیاء معمول زندگی کردها، نظیر شانه و جواهرات دفع بلا، همه باهم نقش‌هایی بر قامت گلیم و فرشهای بافته در کردستان عراق ترسیم می‌کردند که بی‌بدیل بود.
فرشهای قدیمی کردستان عراق رنگ‌های جان‌داری داشتند و رنگ‌های قرمز و آبی رنگ‌های غالب در بافت فرش‌ها به‌شمار می‌رفتند. البته رنگ‌های صورتی و زرد هم به‌ویژه زمانی که بافنده زن بود محبوبیت داشتند. در زمان قدیم رنگ فرش‌ها به شکل طبیعی و گیاهی به دست می‌آمد، اما در روزگار کنونی از رنگ‌های مصنوعی هم استفاده می‌شود.
بیشتر بخوانید؛ فرش کردی، سردوشی آهنی بر شانه‌های زاگرس
انواع فرش کردستان عراق
- فرشهای گیردی کردستان عراق: گیردی قبیله‌ای در دشت اربیل هستند که فرش‌هایی سنگین با پشم درخشان می‌بافند. طرح فرشهای گیردی ستاره و گل‌های مملینگ است (گل‌های مملینگ گل‌هایی هستند که شبیه گل‌های ترسیم شده در نقاشی‌های هانس مملینگ، نقاش هلندی از فرشهای مغول‌‌های باستان دیده می‌شوند). در حال حاضر تولید این فرش‌ها بسیار کم شده است.
- فرشهای مانتیک کردستان عراق: مانتیک‌ها قبیله‌ای در دشت‌های شمال عراق و منطقه‌ی اربیل هستند. در میان اعضای این قبیله بافت نوعی فرش و گلیم رواج دارد که به شکل پودهای پیچیده دور تار است که به‌نام قبیله شالن مانتیک معروف است.
- فرشهای سورچی کردستان عراق: سورچی‌ها قبیله‌ای در کردستان عراق هستند که نوعی گلیم، فرش و ساک‌های مخصوص خود را می‌بافند. تولید این منطقه در سالیان اخیر بسیار کم شده است.
- فرشهای هرکی کردستان عراق: قبلیه‌ی هرکی، قبیله‌ای کرد هستند که در جنوب شرقی آناتولی و شمال شرقی عراق زندگی می‌کنند. مردمان این منطقه فرش‌ها و گلیم‌های پرز کوتاهی با ساختار سوماک می‌بافند. این قالی‌ها و زیراندازها طول زیادی داشته و شبیه کناره هستند. مقدار تولید فرش این منطقه تقریباً بالا است.
- فرشهای جاف کردستان عراق: جاف‌ها قبیله‌ای کرد در ایران (شمال و غرب سنندج) و شرق عراق هستند. فرش‌بافان این منطقه در دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ تولید زیادی داشتند؛ اما تولید آنها این روزها کمتر از گذشته‌ی باشکوهشان شده است. نوع طرح این فرش‌ها لوزی‌هایی به شکل مورب است که با رنگه‌های سبز، آبی، قرمز و قهوه‌ای بافته می‌شوند.
- فرشهای خایلانی کردستان عراق: خایلانی‌ها قبلیه‌ای در شمال شرقی عراق هستند. مردمان این قبیله نوعی فرش بزرگ با پرزهای بلند می‌بافند که طرح آنها از گل‌های مملینگ کنار هم تشکیل شده است.
- فرشهای دیزایی کردستان عراق: قبیله‌ی دیزایی قبیله‌ای در کردستان عراق و دشت‌های آن است که مردمان آن فرش‌هایی کم‌کیفیت و با تعداد رنگ‌های کم می‌بافند. در شکل تجاری، این قوم فرش‌هایی به‌شکل کناره می‌بافند. از دیگر منسوجات این قبیله سوماک و ساک‌های فرشینه و گلیم‌های باریک است.
مشکلات پیش‌روی فرش عراقی
در جوار مسجد امام حمزه در منطقه پادشاهی باستانی بابل، بازار فرشی بود که روزگاری از جمعیتی پرشور که در آن خرید می‌کردند غلغله بود، اما امروز وقتی به آنجا مراجعه کنید، تنها با حجره‌های خالی روبرو می‌شوید که به ندرت مشتری در آنجا یافت می‌شود.
شیخ حازم ال‌هلال، با سربند بادیه‌نشینان بر سر و عبایی بر تن و شالی دور گردن، اعتقاد داشت هیچ‌چیز نمی‌تواند جای فرشهای سنتی که مهمانانش بر آن می‌نشینند را بگیرد. او اصلاً فرشهای وارداتی را قبول نداشت. به گفته شیخ حازم در سالیان اخیر، عراق پر از فرشهای وارداتی شده که با وجود آنکه از فرشهای سنتی داخل عراق بسیار ارزان‌تر هستند، اما در عین حال کیفیتی هم به مراتب پایین‌تر دارند.
برای دیدن آگهی‌های فرش در دیوار کلیک کنید
پیشنهاد خواندنی؛ با تاریخچه فرش ترکیه و ویژگی‌های آن آشنا شوید
حلالی می‌گفت: نمی‌تواند تصور کند دیوانش (اتاق پذیرایی سنتی مردمان عراق) که مهمانانش در آنجا می‌نشینند، چای می‌نوشند و حرف می‌زنند، بدون فرشهای سنتی و مستطیلی عراقی باشد. فرش‌هایی که اغلب با طرح‌های هندسی خود از مهمانان دلبری می‌کردند.
فرشهای عراقی که دنباله فرشهای ترکیه عصر عثمانی در صدسال پیش بودند و زمانی با رنگ‌های متنوع و بافت پشمین خود باعث می‌شدند دامداری هم رونقی بگیرد. پیش از اشغال عراق توسط نیروهای آمریکایی در سال ۲۰۰۳ مردمانی از خارج هم بودند که با عشق و علاقه فرشهای عراقی را سفارش می‌دادند. اما این اشغال باعث هرج و مرجی شد که هنوز که هنوز است مردمان عراق را درگیر خود ساخته است.
پیش از سال ۲۰۰۳ هر روز گروهی ۲۰ نفره و بیشتر از جهانگردان به مناطق باستانی بابل می‌آمدند و ضمن بازدید از گنجینه‌ی باستانی این نقاط، فرشهای زیبای عراقی را می‌خریدند. اما این روزها جهانگرد زیادی از عراق بازدید نمی‌کند و فرشی نمی‌خرد.
فرشهای زیبای عراق که نقش مربع، دایره، یا حیوانات را به شکلی انتزاعی و بی‌نظیر بر خود داشتند، سال‌های سال و از زمانی بیش از ۲۰۰۰ سال پیش که مسیح هنوز متولد نشده بود، چشمان مردمان عراق و دیگران را مسحور خود می‌کردند. بعدها هم اقوام آشوری سنت فرش‌بافی را ادامه دادند. گاهی هم می‌شد فرش‌هایی بافته شوند که ستاره‌ی حضرت داوود یا صلیب مسیحیان را در نقش‌مایه‌های خود بنشانند و این فرش‌ها زینت‌بخش تالارها و مساجد بودند.
در خانه هر عراقی فرش‌هایی که از نسل‌های پیش به خانواده به ارث رسیده‌اند که با دقت تمام مراقبت می‌شوند و هتل‌های لوکس مناطق مختلف عراق هم فرش‌هایی زیبا را بر جای جای خود داشتند و دارند. اما این روزها بیشتر فرش‌هایی که در بازارهای فرش دیده می‌شود، فرشهای عراقی نیست. بلکه فرش‌هایی ایرانی و ترکی و سوریه‌ای هستند که از سر در حجره‌های بازار فراش در عراق آویزان شده‌اند.
وقتی به اطراف این شهرهای باستانی عراق سری می‌زنیم سی یا چهل خانواده را می‌بینیم که زمانی به شغل فرش‌بافی مشغول بودند و رونقی بر کارهایشان بود. اما این روزها همه‌ی آنها روی هم تلاش می‌کنند ۱۰۰ دلار درآمد از معدود فرشهای خود که هنوز مشتری دارند کسب کنند. یکی از دلایل بی ارج و قرب شدن فرشهای عراقی را که زمانی فخر این کشور بوده‌اند و میراث گرانقدر این دیار محسوب می‌شده‌اند، توجه نکردن دولت و بخش خصوصی به آن است.
بخشی از مشکل هم مربوط به این می‌شود که فرش‌بافان کرد که تولیدکننده اصلی فرش‌ها و گلیم‌های عراقی هستند که با الهام از طرح‌های جدید و بافتن شکل‌ها و نقش‌واره‌های جدید بر فرش‌هایشا،ن سعی می‌کنند با بازارهای جهانی هم‌سو شوند. غافل از اینکه این کار میراث اصلی فرشهای عراقی را در معرض خطر نابودی و از دست‌دادن اصالت خود قرار می‌دهد.
***
[horizontal_slider url=’tehran/carpet-moquette?has-photo=true’ title=”آگهی‌های فرش را در دیوار ببینید”]
