فرش ایرلندی؛ نمونه واقعی یک فرش آنتیک

جغرافیای بافت فرش جغرافیای عجیبی است. از پنج‌هزار سال پیش از میلاد که قدیمی‌ترین نمونه یک دستباف انسانی پیدا شده تاکنون، نقاط فراوانی را روی نقشه می‌توان علامت‌گذاری کرد که مشغول بافت فرش هستند. روزگاری که عشایر آسیایی تلاش می‌کردند تا از پشم‌های فراوان، گله‌های بزرگ‌شان محصولی جدید بیافرینند، فکرش را هم نمی‌کردند که روزگاری در جزیره‌ای در شمال‌غربی اروپا هم بافندگانی به کار بافت فرش مشغول باشند. اما جذابیت‌های فراوان فرش‌ها موجب شده تا حالا کشورهای فراوانی در کار بافت فرش باشند. یکی از آن‌ها فرش ایرلندی است.

جریان فرش‌بافی در این ایرلند جریانی نوپاست. از وقتی فرش‌های آسیایی بازارهای جهانی را فتح کردند و تاجران فراوانی آن‌ها را به قاره‌ها و کشورهای گوناگون رساندند، این انگیزه در ملت‌های مختلف ایجاد شد که خودشان پا در مسیر بافت فرش بگذارند. به این ترتیب جریان‌های فرش‌بافی نحیفی در سرتاسر دنیا شکل گرفت. 

از جمله در جزیره‌ای در غرب اروپا که مراتع سرسبزش جای مناسبی برای پرورش گوسفند است و حجم تولید پشم در این کشور بالاست. البته که حالا و در وضعیت کنونی باید بگوییم که فرشبافی در ایرلند آنچنان که انتظار می‌رفت، رونق نیافت و در این روزگار اثر کمی از فرش دستباف ایرلندی پیدا می‌شود.

تاریخچه فرش ایرلند

تاریخچه بافت فرش در اروپا بسیار جوان و نوپاست و فرش ایرلندی از جوان‌ترین و نوپاترین جریان‌های بافت فرش این قاره هستند. اواخر قرن هجدهم بود که صنعت فرش‌بافی به ایرلند هم رسید و حالا چیزی کمتر از ۲۰۰ سال است که برخی زیراندازها در این کشور تولید می‌شود. 

اولین تلاش‌ها برای بافت فرش در ایرلند به لطف یا اجبار نظام پادشاهی انگلستان به وقوع پیوست. وقتی ایرلند هم بخشی از پادشاهی انگلستان بود و زیر تیغ پادشاه. کاخ‌ها و کلیساهای فراوان انگلستان احتیاج به زیراندازهای نفیس داشتند و انگلیسی‌ها سال‌های پیش توانسته بودند به مدد هندی‌ها و آسیایی‌ها کارگاه‌های تولیدی فرش انگلیسی را در کشورشان دایر کنند تا فرش ارزان‌تری داشته باشند. 

در این میان چه جایی بهتر از جزیره زیبا و سرسبز ایرلند برای راه‌اندازی یک کارگاه فرش‌بافی؟ جایی که دامداری شغل اصلی مردم است و پشم‌های مرغوبی در آن حاصل می‌شود که می‌توانست فرش‌های زیبایی با آن‌ها بافته شود. 

نقش و حضور انگلیسی‌ها در صنعت فرش‌بافی ایرلندی بسیار مشهود است. چه اینکه با جدا شدن ایرلند از انگلستان و تحت تاثیر مشکلات سیاسی میان این دو کشور، بسیاری از نمادهای انگلیسی در ایرلند مورد بی‌توجهی قرار گرفت که یکی از آن‌ها هم فرش‌بافی بود.

به گونه‌ای که اکنون فرش ایرلندی دستباف در حال فراموشی است و برخی استودیوهای هنری یا هنرمندان با ایده‌هایی حول محور «احیای فرش ایرلندی» به دنبال دوباره زنده‌کردن این جریان هنری در کشورشان هستند. 

ویژگی فرش ایرلندی

فرش‌بافی در ایرلند صنعت یا هنری دستوری بود، در دوران عمر کوتاهش چندان به خانه‌ها راه نیافت و بیشتر در کارگاه‌هایی که از سوی دولت و نظام پادشاهی اداره می‌شد، رونق داشت. برای همین و برخلاف برخی از کشورهای اروپایی که از قرن دوازدهم فرش دستباف داشتند و فرش‌بافی به کاری خانگی و زنانه برای آن‌ها تبدیل شده بود، در ایرلند خبری از این موضوع نبود. اکنون می‌توان گفت که عمده‌فرشی که در ایرلند تولید می‌شود، فرش ماشینی است. 

• پر واضح است که فرش ایرلندی یکی از اعضای باشگاه جمع‌وجور فرش‌های غربی است.
• مثل خیلی از فرش‌های غربی که از سنت بافت فرش در ترکیه تقلید کرده و یا از آن تاثیر گرفته‌اند، فرش‌های ایرلندی هم با گره‌های متقارن یا ترکی بافته می شدند. 
•  بیشترین فرش‌های ایرلندی در کارگاه‌ها و کارخانه‌ها بافته می‌شدند. همچنین در ایرلند خیلی زود از سنت فرش دستباف به فرش ماشینی تغییر جریان دادند. 
• فرش‌های ایرلندی اغلب با پشم بافته می‌شوند و پشم گوسفندان این سرزمین ماده اولیه مرغوبی برای تولید فرش است. 
• همچنین به‌دلیل سابقه طولانی دامداری در این کشور سنت رنگرزی هم در میان ایرلندی‌ها سابقه طولانی‌ای دارد و کیفیت رنگی که فرش‌های ایرلندی با آن بافته می‌شود بالاست. 
• طرح و نقشه‌های فرش‌های ایرلندی در دسته طرح‌های اروپایی دسته‌بندی می‌شوند و دیگر از تقارن‌ها و پیچ و تاب‌های نقش‌های شرقی در آن خبری نیست. 
• رنگ‌های به‌کاررفته در فرش ایرلندی بسیار نزدیک به رنگ‌ فرش‌های هندی است. استفاده از رنگ‌های زرد و بنفش در میان بافته‌های قرن هجدهمی ایرلندی بسیار مشهود است.

دونگال؛ پایتخت فرش ایرلندی

فرش‌بافی در ایرلند پیوند ناگسستنی با نام «الکساندر مورتون» دارد. مردی که یکی از پیشگامان هنر و صنایع دستی در ایرلند بود و در ۱۹۸۹ نخستین کارخانه تولید فرش را در شهر دونگال در شمال ایرلند تاسیس کرد. سرزمینی که به سرزمین پشم مشهور بود و مرغوب‌ترین پشم‌های ایرلند در آنجا جمع‌آوری و دادوستد می‌شد. بزرگترین بازار پشم و نخ ایرلند که فرصت خوبی به مورتون می‌داد تا کارگاه تولیدی‌اش را آنجا بنا کند. 

اگرچه سنت فرشبافی در ایرلند، سنتی نوپاست اما سرزمینی با این میزان تولید پشم، حتما پیشینه‌ای در بافت و نساجی داشته است. برای همین هم پیش از راه‌اندازی نخستین کارخانه تولید فرش دستباف در دونگال، الکساندر مورتون تلاش کرد تا با تاسیس خانه صنایع دستی دونگال از سنت باستانی بافت و نساجی این منطقه سر در بیاورد. 

برای همین هم مدت‌ها با بافندگان آن مناطق به گفت‌وگو پرداخت و بسیاری از سنت‌های بافت را در آن منطقه زنده کرد. به این ترتیب زمینه را برای تاسیس و راه‌اندازی یک مرکز مهم فرشبافی در ایرلند فراهم کرد. 

اما به‌جز سنت قدیمی نساجی در دونگال، ریشه‌های سلتی مردم این سرزمین هم در فرش‌های آن‌ها مشهود بود. سلتی‌ها در حدود ۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، در اروپا حکومت می‌کردند و علی‌رغم فروپاشی حکمرانی باستانی‌شان، هنوز بقایای فرهنگی‌شان در بخش‌هایی از اروپا و مهم‌تر از همه در ایرلند، دیده می‌شود. برای همین هم نمادهای سلتی یکی از مهم‌ترین ارکان طراحی فرش‌های ایرلندی را تشکیل دادند. 

به جز نقوش سلتی، مورتون تلاش کرد تا از سنت فرش‌بافی در شرق آناتولی و ایران هم الهام بگیرد و نقوش آن‌ها را در کار خود دخیل کند. استفاده از گره‌های ترکی هم به بافندگان ایرلندی این فرصت را می‌داد تا بتوانند نقوش منحنی را به راحتی اجرا کنند. به این ترتیب گرته‌برداری بیشتری از نقش‌های رایج در ایران و ترکیه داشته باشند. 

قرن نوزدهم را هم می‌توان قرن تقلید کامل فرش‌ دونگال از فرش ترکیه دانست. در این دوران طرحی از فرش ترکی به نام «اوشاک» بازارهای غربی را فتح کرده بود و برای همین هم خیلی سریع بافندگان دونگالی آن را کپی و پیاده‌سازی کردند. به این ترتیب «دونگال» یا «دانیگول» در استان اولستر ایرلند، به مهم‌ترین قطب فرش‌بافی ایرلندی تبدیل شد. 

هنوز هم دونگال مهم‌ترین قطب تولید فرش در ایرلند است و آن‌ها اگرچه خیلی محدود‌تر به تولید محصول می‌پردازند ولی طرفدارن پروپاقرص زیادی دارند. 

دان امرر و تحولی در فرشبافی ایرلند

آغاز قرن نوزدهم آغاز جریان‌های ملی‌گرایی در ایرلند است. همان مبارزات سخت و خونباری که نهایتا به استقلال ایرلند منجر شد. این ملی‌گرایی همه وجوه زندگی ایرلندی‌ها را در برگرفته بود و در همه‌جا می‌شد رگه‌هایی از این تغییر را دید. 

در اوج جریان ملی‌گرایی «ایولین گیبسون» بنیادی را پایه‌گذاری کرد تا در زمینه صنایع‌دستی و هنر ایرلند تحولی ایجاد کند. بنیاد دان امرر (Dun Emre) که تاثیر زیادی در تغییر جریان‌های هنری ایرلندی داشت. در این بنیاد در شاخه‌های مختلفی فعالیت‌های نوآورانه و رو به جلویی شکل گرفت. 

از جمله اینکه دو خواهر به نام‌های لیلی و ایزابل ییتس دستی در صنعت فرشبافی ایرلند بردند و تلاش کردند نمادهای ملی را جایگزین طرح‌های هندی، ترکی و ایرانی پرشمار فرش‌های ایرلندی کنند. لیلی ییتس در کار طراحی فرش دستی داشت و تلاش کرد تا با زنده کردن طرح‌های دوران باستانی سلت‌ها، دوباره روحی ایرلندی را در فرش‌های این کشور بدمد. 

آن‌ها در آن سال‌ها نمونه‌های عالی از فرش ایرلندی دستباف را تولید کردند. گواه آن هم حضور پررنگ فرش‌های «دان‌ امرر» در حراجی های بزرگ دنیاست. 

• فرش‌های بافته شده در این دوران ساده هستند. 
• با طرح‌هایی ظریف در حاشیه که اغلب نمادهای خاندانی و خانوادگی باستانی سلتی هستند. 
• مثل همه فرش‌های ایرلندی رنگ زرد و یا خردلی در آن‌ها به وفور دیده می‌شود. 
• نکته مهم دیگر اینکه لیلی ییتس اصرار داشت تا فرش‌ها را در ابعادی بزرگ ببافد. برای همین هم فرش‌های دان اغلب اندازه‌های بزرگ دارند و مثل سایر بافته‌های ایرلند یا اروپایی، کوچک نیستند.  

برای دیدن آگهی‌های فرش در دیوار کلیک کنید

فرش‌های ماشینی ویلتونی

در حال حاضر عمده فرش‌های که در ایرلند بافته می‌شوند، فرش‌های ماشینی هستند. با صنعتی‌شدن بافت فرش در قرن بیستم، کارخانه‌های بافت فرش ماشینی از اروپا به آسیا هم رسیدند. 

در ایران در دهه چهل و پنجاه شمسی آمریکایی‌ها و انگلیسی‌ها کارخانه‌های فرش ماشینی را افتتاح کردند. در اروپا کمی پیش‌تر از این کارخانه‌های فرش ماشین پا گرفته بود که ایرلند هم از این تحول بی‌نصیب نماند. 

تغییر یکه صنعت لاغر فرش‌بافی، این کشور را دستخوش تغییرات زیادی کرد. عمده فرش‌های بافته شده کنونی در ایرلند فرش‌های ماشینی ویلتونی هستند. ماشین‌های ویلتونی یا برکسلی نسل اول بافت فرش‌ها ماشینی بودند که تفاوت چندانی با هم نداشتند و دست بافنده را تولید فرش ماشینی بازتر هم می‌گذاشت. 

به مرور و با تغییر دستگاه بافت فرش دستگاه‌های (فیس تو فیس) یا رویه به رویه هم در ایرلند رایج شدند و بسیاری از کارخانه‌ها از آن‌ها که نسل جدیدتری از فرش‌های ماشینی را تولید می‌کردند، روی آوردند. همچنین طرح‌ها در این دوران به سمت و سوی طرح‌های مدرن پیش رفت. در این سال‌ها اگرچه ایرلند همچنان یک واردکننده فرش از آسیاست اما بخشی از فرش‌های داد و ستد شده در این کشور، در کارخانه‌های فرش‌بافی تولید می‌شوند.