فرش کرمان؛ فرشی که بهشتیان آن را می‌بافند!
بررسی تاریخچه فرش کرمان (به همراه ویژگی‌های آن + عکس)
هر بار که صحبت از فرش و قالی می‌شود، اولین نقطه‌ای از ایران که به ذهن مخاطب می‌رسد، کرمان است. استانی که هنوز هم بعد از گذشت این همه سال، تمرکز خود را در حوزه نقش‌های رنگارنگ فرش حفظ کرده است. اما بد نیست به تاریخچه تولید و بافت فرش در این استان هم نگاهی بیاندازیم.
عناوین این مطلب
تاریخچه فرش کرمان
از چند قرن قبل که کرمان تبدیل به قطب بافت انواع مفروشات شد، طرح‌های رنگارنگی که انگار تداعی‌کننده بهشت بود هم به میان این بافته‌ها آمد. در برخی مدارک تاریخی مثل سفرنامه شاردن به صورت خاص اشاره شده که کرمان در دوران صفویه یکی از مراکز مهم قالی‌بافی بوده که آوازه هنرش به دیگر نقاط جهان هم رسیده بود. حتی تا همین امروز هم اگر صحبتی از قالی با کیفیت شود، نام کرمان به ذهن می‌رسد.
نقوش فرش کرمان در حال حاضر حاصل گذار از سه دوره است. دوره نخست یا عصر ترمه، عصر بازگشت و عصر گوبلن. دوره آخر به دلیل تاثیر گرفتن نقوش قالی از طرح‌های یک طراح فرانسوی به نام گوبلن بوده است. البته در همین دوره است که فرش کرمان قدری از اصالت خود دور می‌شود؛ اما درست در همین دوره، گل‌فرنگ وارد نقش قالی کرمان شد.
- عصر ترمه
- دوره بازگشت
- عصر گوبلن
عصر ترمه
اولین دوره‌ای که می‌توان برای تحول فرش کرمان بیان کرد، دوره نخست یا عصر ترمه است. این دوره درست همان زمانی است که شال‌بافی در کرمان رو به زوال رفت. طراحان فرش، طرح‌هایی را بر اساس نقشه شال‌های کرمان شامل نگاره‌های بته‌جقه تولید می‌کردند و اینکه به آن عصر ترمه می‌گویند هم به همین خاطر است.
عصر بازگشت
اما بعد از عصر ترمه، دوره بازگشت به نقش‌ونگارهای سنتی بود. جنگ جهانی اول تمام شده و سلیقه مردم هم تغییر کرده بود. به همین خاطر یک تغییر اساسی در طرح‌های قالی کرمان ایجاد شد. در این دوره نقش‌های اسلیمی و گلهای شاه عباسی و ترنج بیشتر رایج شد. در اواخر این دوره هم بحران اقتصادی گریبان کشورهایی مثل آمریکا را گرفته بود و خرید و سفارشات قدری افت کرد. همین مساله باعث اقبال به طرح‌های قدیمی شد.
عصر گوبلن
این دوره را به دلیل نقش‌های یک طراح فرانسوی به نام گوبلن، به این نام گذاشته‌اند. اصالت طرح‌های فرش کرمان در این دوره قدری از دست می‌رود؛ زیرا بیشتر طرح‌ها از فرانسه می‌رسید. اما در عین حال، مفهوم گل‌فرنگ وارد طراحی قالی‌های ایرانی و همچنین قالی کرمان شد.
پیشنهاد خواندنی؛ فرش ایرانی؛ بازمانده‌ای کهن از هنر اصیل ایرانی
انواع فرش کرمان
فرش کرمان انواع مختلفی دارد. آنطور که سندهای تاریخی نشان میدهد، قدیمی‌ترین نوع قالی کرمان قالی راور است که تاریخ بافت آن به ۱۸۶۶ میلادی برمی‌گردد. راور شهری در حاشیه کویر لوت است که تولیدات خاصی هم ندارد اما قالی آن زبانزد خاص و عام است.
فرش کرمان در عین حال، از نظر بافت، طرح و نقوش، انواع مختلفی دارد. به طور کلی مواد اولیه به‌کار رفته در این نوع فرش شامل: ابریشم، پشم و نخ می‌شود. البته ابریشم حالا کمتر در این نوع فرش به کار می‌رود. در عین حال، دو نوع پود در فرش کرمان استفاده می‌شود: ضخیم و نازک.
پود ضخیم
به طور کلی به نخ‌هایی پود ضخیم می‌گویند که بعد از هر ردیف قالی، روی رج‌های بافته شده و لابه‌لای تارهای زیرین، عبور داده می‌شوند و برای نگهداری گره‌های فرش کاربرد دارند. پود ضخیم را بعد از رد کردن، می‌کوبند یا به وسیله دفه در جای خود قرار می‌دهند.
پود نازک
پود نازک هم از لابه‌لای چله‌ها و بالای زیگزاگ عبور می‌کند و به صورت مواد و به عکس پود ضخیم قرار می‌گیرد.
این مطلب را از دست ندهید؛ شگردهای خرید فرش دستباف که هرکسی نمی‌داند!
انواع طرح‌های فرش کرمان
اما اگر بخواهیم به دیگر ویژگی‌های این نوع فرش اشاره کنیم، باید به تنوع در طرح، نقش و نقش‌مایه اشاره کرد. فرش کرمان در ابتدا و در دوران صفویه، طرح‌های باغی، تصویری، گلشنی و حیوان‌دار داشت. طرح‌های دوره‌های بعد هم لچک ترنج، سبزی‌کار، نگاره گسسته، انواع واگیره، درختی، بته‌ای، تصویری و تلفیقی بود.
- طرح لچک ترنج
- طرح سبزی‌کار
- طرح نگاره گسسته
- طرح درختی
- طرح بته‌ای
- طرح تصویری
- طرح تلفیقی
طرح لچک ترنج
به عنوان مثال طرح لچک ترنج مربوط به دوره صفویه است. در مرکز فرش یک ترنج قرار دارد و چهار ربع ترنج هم در گوشه‌ها شکل گرفته است. تمام فرش با گل‌هایی مثل نرگس، سنبل، نیلوفر و رز و البته به صورت متقارن پوشیده می‌شود. مشابه ترنج میانی این نوع فرش را می‌توان در تزئینات کتاب‌های جلدچرمی دید.
طرح سبزی‌کار
یک طرح معروف دیگر در قالی کرمان، طرح سبزی کار است که بیشتر در راور بافته می‌شود. در این طرح شکل درخت بافته نمی‌شود و فقط شاخه‌ها و ساقه‌هایی که پر از گل هستند، در بافت فرش به کار می‌رود.
نگاره گسسته
این نوع طرح هم خاص قالی‌های کرمان است. گفته می‌شود که بیشتر تحت تاثیر سفارش‌های خارجی رواج یافته و جای خود را در میان دیگر طرح‌های فرش پیدا کرده است.
طرح درختی
این طرح از شکل درختان میوه و اسطوره‌ای همچون سرو، بید مجنون و چنار گرفته شده و به وفور در قالی کرمان دیده می‌شد.
طرح بته‌ای
بته در طرح کرمان از زمان دوران شال‌بافی شکل گرفت. الگوی این طرح برای تجمع و پراکندن نگاره‌ها در متن کاربرد بیشتری داشت.
طرح تصویری
طرح دیگر، قالی‌های تصویری است که تصاویر شاهان، بزرگان و افراد صاحب منصب در طرح قالی بافته می‌شد.
طرح تلفیقی
وقتی انواع این طرح‌ها را با هم تلفیق می‌کردند و با نگاره‌های اصیل مثل گل و درخت می‌آمیختند، یک ترکیب از طرح‌های مختلف پدید می‌آمد که بیشتر با عنوان طرح تلفیقی شهرت دارد.
البته فرش کرمان تنها در طرح نیست که تنوع بسیاری دارد. نوع بافت هم تنوع بسیاری را به فرش کرمان میدهد. دستگاه قالی بافی کرمان عمودی است. دار این نوع قالی از دارهای اولیه است که بیشتر به نام کمان‌دار شناخته می‌شود. چله‌کشی هم در این نوع فرش، بیرون از دار انجام شده و بعد به روی دار منتقل می‌شود.
برای دیدن آگهی‌های فرش کلیک کنید
پیشنهاد خواندنی؛ گلیم؛ بافته‌ای از تارو پود همه اقوام ایرانی
قطب‌های بافت فرش کرمان
ایل‌های بزرگی در کرمان وجود دارند که قالیچه‌های بسیار معروفی را به نقاط مختلف کشور و جهان می‌فرستند. ایل‌هایی مثل افشار، جبال‌بارزی، پیچاقچی، منهی، لرها و اعراب. قالیچه‌های افشار بیشتر در شهربابک دیده می‌شود و منقش به نقش مرغ یا ترنج است. با اینکه نام کرمان، خود تداعی‌کننده فرش‌های پر نقش‌ونگار است، اما برخی شهرهای این استان حالا به قطب بافت فرش تبدیل شده‌اند.
- شهر راور
- سیرجان
- شهربابک
- شهر بردسیر
یکی از این مناطق راور است که بعد از مهاجرت برخی از قالی‌بافان به این منطقه، رونق دوباره‌ای گرفت. فرش یا قالی راور شباهت زیادی به قالی‌های قدیمی کرمان دارد و تنها اختلاف‌شان در این است که پرز قالی راور قدری بلندتر است. روی قالی راور خطوطی وجود دارد که ترنج‌های تخم‌مرغی به رنگ ارغوانی قرار گرفته است. در موزه فرش آستان قدس هم سه تخته فرش نگهداری می‌شود که مربوط به راور بوده و تاریخ بافت‌شان به حدود ۱۲۸۲ ه.ق بازمی‌گردد. راور را می‌توان قطب اصلی بافت فرش کرمان دانست که تمام تکنیک‌های به کار رفته در بافت فرش کرمان، در این منطقه هم دیده می‌شود.
علاوه بر راور، سیرجان هم در بافت فرش‌های عشایری، یدی طولایی دارد. گره متقارن و نامتقارن با تار و پود پنبه‌ای در این نوع فرش استفاده می‌شود. رنگ‌های قالی سیرجان هم بیشتر قهوه‌ای، قرمز، سورمه‌ای و سبز است.
شهر بابک هم در این میان، فرش‌هایی با سبک روستایی دارد. شهر بابک که در جنوب شرقی کرمان قرار دارد، حالا به یک قطب تولید فرش تبدیل شده است. در این نوع فرش، گره نامتقارن با تار و پود پشم و پنبه بافته می‌شود. طرح‌هایی مثل مکه‌ای، گلدانی، خشتی، طاووسی و بته‌ای از مهم‌ترین طرح‌هایی است که برای تولید فرش در شهربابک استفاده می‌شود.
یکی دیگر از قطب‌های تولید فرش در کرمان، بردسیر است که دست‌بافته‌های سبک روستایی و عشایری دارد. بردسیر در جنوب غربی کرمان قرار دارد و در قالی‌های این منطقه، گره‌های متقارن و نامتقارن با تار و پود پشمی و پنبه‌ای استفاده می‌شود. رنگ این نوع قالی هم بیشتر در طیف رنگ‌های قرمز، قهوه‌ای، سفید، مشکی و سبز است.
بیشتر بدانید؛ نکات مهمی که در خرید فرش ماشینی باید بدانید
ظرافت‌های شناخت فرش کرمان
اما چطور می‌توان قالی کرمان را در میان انبوهی از قالی‌های اصیل ایرانی شناسایی کرد؟ این نوع قالی را می‌توان از طریق بافت، طرح و رنگ آن شناخت. معمولا در قالی کرمان، در بین رج‌های بافت ۳ پود دیده می‌شود که اولی و سومی ضخیم و دومی نازک است. البته گره‌های مختلفی در قالی کرمان استفاده می‌شود که هر کدام خاص یک منطقه در این استان است.
روش دیگر، شناخت گره به کار رفته در قالی است. به طور معمول در بافت فرش کرمان، دو نوع گره فارسی‌باف و ترکی‌باف استفاده می‌شود. گره فارسی‌باف معمولا در مناطق مرکزی، شمال شرقی و جنوبی ایران دیده می‌شود و دومی در شمال‌غربی. اما در قالی کرمان هر دو نوع گره استفاده می‌شود که البته تشخیص آن کار هر کسی نیست.
راه دیگر شناخت قالی کرمان، مراجعه به مراکز معتبر و گرفتن راهنمایی از افرادی است که نسبت به این نوع فرش آگاهی کافی دارند. واقعیت این است که قالی کرمان با وجود ویژگی‌های بارزی که دارد، خیلی هم قابل تشخیص نیست چرا که در سال‌های گذشته طرح‌های بسیاری به صورت کپی و تقلبی از این نوع فرش ساخته شده است.
البته بسیاری از کارشناسان اینطور می‌گویند که فرش کرمان، از جمله فرش‌های شاد ایرانی است که طرح‌ها و رنگ‌های جذابی دارد. بیشترین شهرت فرش کرمان به دلیل رنگرزی آن است که اغلب از رنگ‌های با تنوع بالا و طبیعی استفاده می‌شود.
مزایا و معایب فرش دستباف کرمان
فرش کرمان با وجود تمام کیفیتی که از آن صحبت کردیم، مثل هر فرش دیگری می‌تواند مزایا و معایب خاص خود را داشته باشد. این نوع فرش با مواد اولیه سازگار با محیط زیست تولید شده و در ساخت آن از کمترین میزان آب استفاده می‌شود. در عین حال، به دلیل مواد مرغوبی مثل پشم، الکتریسیته ساکن ندارد.
وقتی در مثال‌ها از یک جنس خوب با عنوان «قالی کرمان» یاد می‌شود، یعنی ایرادهای کمی می‌توان به آن گرفت. اما شاید مهم‌ترین نکته قابل تامل در مورد این نوع فرش، قیمت بالای آن است که با توجه به انرژی و مواد صرف شده برای تولید آن، کاملا طبیعی است. با این حال، اگر قصد دارید بودجه کمی برای خرید فرش کنار بگذارید، بهتر است سراغ آن نروید.
***