فرش مشهد؛ کرمیزباف‌‌‌هایی با گل‌های شاه‌عباسی
معرفی فرش مشهد (بررسی ویژگی‌های فرش‌های شرق ایران تا هرات افغانستان)
سنت قالی‌بافی در مشهد متاثر از دو شهر ایران قدیم است. هرات و تبریز. پیش از آنکه مشهد به عنوان یک شهر بزرگ مورد توجه قرار گیرد، این هرات بود که مرکز انواع فرش ایرانی شرق بود. شما در بازار هرات می‌توانستید انواع فرش جدید و همچنین قالی، قالیچه، گلیم، گبه و جاجیم‌های متنوعی پیدا کنید. البته این بازار محل حضور تاجران بزرگ فرش هم بود. اما با توسعه مشهد و توجه به آن و همچنین جدایی هرات از ایران، این موازنه به‌هم خورد.
مشهد اگرچه سال‌ها بعد به‌عنوان قطب جدید فرش دستباف شرق، شناخته می‌شد و با نام فرش مشهد برای خود اعتباری دست‌وپا کرد، اما کم‌کم در شمایل یک شهر مذهبی، توریستی فرورفت و استقبال مسافران از این مرکز مهم فرهنگی مذهبی، سبک زندگی و معیشت مردم را تغییر داد.
این تغییر سبک در زندگی مشهدی‌ها باعث شد روزبه‌روز از تعداد کارگاه‌های فرشبافی کاسته شود. با این‌وجود باز هم در آنچه اکنون به عنوان فرش مشهد می‌شناسیم، همچنان رگه‌های سنت فرشبافی هراتی به‌وضوح در آنها دیده می‌شود.
عناوین این مطلب
عمو اغلی و فرش مشهد
به‌گواه تاریخ، آنچه فرش مشهد را متحول کرد و کاری کرد تا این دستباف‌های نفیس به زیراندازهای کاخ‌های سعدآباد تبدیل شوند، مهاجرت یک استاد فرش‌باف آذربایجانی به مشهد بود. حوالی سال ۱۲۷۰ شمسی «عمواغلی» یک فرش‌باف اهل خامنه، با شاگردانش به مشهد مهاجرت کردند. آنها علاوه‌بر وارد کردن سنت گره متقارن به شرق ایران، دست به ابداعی زدند که موجب نفیس‌تر شدن فرش‌های مشهد شد.
عمواوغلی «نیم گره» را در فرشبافی ابداع کرد. همانطور که می‌دانید چه در گره فارسی و چه در گره ترکی، گره بر دو تار کنار هم زده می‌شود. اما نیم‌گره تنها بر یک تار زده می‌شود و به‌این‌ترتیب فرش‌باف‌ها می‌توانند در حساس‌ترین بخش‌های اجرای اسلیمی، قوس‌هایی به مراتب دقیق و زیباتر اجرا کنند. همین تکنیک فرش مشهد را بسیار نفیس و ظریف کرده است.
فرش مشهد یک فرش روستایی‌باف است و همانطور که گفتیم در بافت آن از گره‌های متقارن و نامتقارن استفاده می‌شود. جنس پرز انواع فرش مشهد از پشم است و لچک و ترنج و افشان هم از محبوب‌ترین طرح‌های اجرا شده در آن است.
فرش ایرانی از مشهد تا هرات
حالا هم وقتی درباره فرش خراسانی صحبت می‌کنیم، جغرافیای مورد نظر ما بسیار پهناورتر از خراسان امروزی است؛ این جغرافیا از خراسان ایران تا دل افغانستان را دربرمی‌گیرد و پر بیراه نیست اگر بگوییم مرکز آن هرات است. جایی که روزگاری مرکز بافتن انواع ایرانی فرش دستباف بود.
اگرچه جنگل‌های گسترده انجیر وحشی ایران از میان رفته، اما نقش این رنگ فرشبافی شرق ایران آن چنان پررنگ است که هنوز هم در فرش‌های این ناحیه دیده می‌شود و از آن به‌عنوان یکی از شناسنامه‌های فرش شرق ایران یاد می‌شود. حتی رد پای این رنگ افسانه‌ای را می‌شود، در فرش‌های کرمانی هم پیدا کرد.
در سال‌های دور، در حاشیه کویر مرکزی ایران، نوعی درخت انجیر وحشی رشد می‌کرد که نقش مهمی در شکل‌گیری سنت فرشبافی شرق ایران داشت. طیف رنگی که در گذشته بسیار مشهور بود و حالا نمی‌توان دیگر به آن کیفیت، فرشی پیدا کرد. با شما درباره فرش دستباف خراسانی ایران که به رنگ قرمز منحصربه‌فردشان معروف بودند، صحبت می‌کنیم.
این رنگ قرم از نوعی انگل چسبیده به درخت‌های انجیر وحشی حاشیه کویر به‌دست می‌آمد. در زبان پهلوی به این حشره «کرمیز» می‌گفتند که ریشه کلمه «قرمز» امروزی است. از توده‌های خشک شده این حشرات رنگ قرمز مایل به بنفشی زاده می‌شد که شناسنامه فرش دستباف خراسانی بود.
پیشنهاد خواندنی؛ فرش ایرانی؛ بازمانده‌ای کهن از هنر اصیل ایرانی
انواع فرش دستباف شرق ایران
آنچه به‌عنوان قالی، قالیچه، گلیم و جاجیم خراسانی می‌شناسیم، در طول تاریخ تحولات گسترده‌ای کرده و به اشکال مختلفی تغییر پیدا کرده است. در بالا دربارۀ تغییر طیف رنگ قرمز (کرمیز) شاخص آن گفتیم. رنگی که در فرش‌های خراسانی تا عهد صفوی و همچنین نمونه‌های آنتیک و کلکسیونی آن به طرز چشم‌نوازی وجود دارد و البته بعد از آن دوره طلایی، با تغییراتی در کیفیت آن در فرش‌ها دیده می‌شود.
یکی دیگر از شناسنامه‌های فرش شرق ایران سه‌پود بافی آن است؛ به این معنا که دو پود نازک به‌همراه یک پود ضخیم باعث انعطاف و انسجام فرش می‌شوند. فرقی نداشت که این فرش در هرات بافته می‌شد یا در مشهد؛ هرجا که بود، فرش‌های شرق ایران به سه‌پود بافی‌‌شان معروف بودند. این مسئله موضوعی نادر در میان انواع فرش ایرانی بود که البته بعدها، پایش به نواحی غربی ایران هم کشیده شد. در شناخت انواع ایرانی فرش دستباف در شرق ایران باید این چند نکته را درنظر داشته باشید؛
نخست اینکه قالی، قالیچه، گلیم و گبه‌های بلوچی در مقاله‌ای جداگانه بررسی خواهند شد. دیگر اینکه اگرچه فرش دستباف ترکمن‌ها و سنت فرش‌بافی‌شان تاثیر زیادی بر فرش خراسان به خصوص در نواحی شمالی گذاشته است؛ اما به آن هم در بخش انواع فرش دستباف شمال ایران خواهیم پرداخت.
فرش‌های ایل افشار هم در لابلای فرش‌های عشایری ایران بررسی می‌شوند. اما نکته غم‌انگیز ماجرا این است با که دیگر در شرق ایران خبری از سنت فرشبافی تیموری نیست و این هنر مدت‌های مدیدی است که از یادها رفته است؛ اما به‌صورت کلی اگر بخواهیم انواع فرش دستباف را در شرق ایران دسته‌بندی کنیم، احتمالاً به ترکیبی از انواع فرش ایرانی و افغانستانی زیر خواهیم رسید:
- قالی مشهد
- قالی طبس
- قالی فردوس
- قالی قوچان
- قالی مود
- قالی کاشمر
- قالی سبزوار
- قالی بیرجند
- قالی هرات
پیشنهاد خواندنی:
کردهای خراسانی چه فرش‌هایی می‌بافند؟
یک مهاجرت تاریخی دیگر در صنعت فرش باعث شد تا گروهی از کردها به شرق ایران رفته و در آنجا ساکن شوند. این گروه که حالا به نام کرمانجی مشهور شده‌اند، از اولین گروه‌هایی بودند که گره متقارن را به شرق ایران وارد کردند. همانطور که زبان آنها حالا آمیخته‌ای از کردی و لهجه‌های رایج شرق ایران است، این آمیختگی در نقش فرش دستباف هم عجین شده است.
به این ترتیب که طرح کردی آنها با طرح فرش‌های هراتی و همچنین ترکمنی آمیخته شده است. فرش‌ها کرمانجی یکی از انواع ایرانی فرش دستباف است که حالا گستره بزرگی در خراسان دارد.
فرهنگ قوچان در فرشبافی
مهم‌ترین گروه از کردهایی که از غرب ایران به شرق آن کوچ کردند، ۸۰ هزار خانواده‌ای بودند که در قوچان سکونت داده شدند. این گروه با خود فرهنگ و سبک زندگی جدیدی به قوچان آوردند. زیراندازهایی با طرح‌ها و نقشه‌های کردی بخشی از کردهای مهاجرت کرده به قوچان بود. حالا دیگر فرش‌های قوچان در دو دسته فرش‌های شهری و روستایی بافته می‌شوند.
همانطور که گفتیم از آنجایی که سنت فرشبافی در این شهر از غرب ایران وارد شده، گره‌های آن هم متقارن یا ترکی است. مثل سایر نواحی خراسان جنس پرزهای این فرش‌ها از پشم است و علاوه بر لچک و ترنج محبوب طرح‌های هندسی هم حاصل تاثیر فرش ترکمنی بر این فرش است. گلیم‌بافی هم با طرح و نقشه‌های کردی هم همچنان در قوچان جریان دارد و اگر دوست دارید گلیم‌هایی با طرح‌های زیبا داشته باشید؛ این شهر مرکز خوبی برای پیدا کردن گلیم‌های منحصربه‌فرد خواهد بود.
برای دیدن انواع آگهی فرش در دیوار کلیک کنید
پیشنهاد خواندنی؛ گلیم بافته‌ای از تارو پود همه اقوام ایرانی
زیبارویانی از هرات
اگر جنگ روزگار افغانستان را سیاه نمی‌کرد، فرش‌های افغانستان می‌توانستند سهم بالایی از بازار فرش را به‌خود اختصاص دهند؛ اما امروزه فرش افغانستان، سهم کوچکی از بازار فرش ایران را از آن خود کرده است. با این‌حال دیدن یک فرش هراتی در بازار فرش می‌تواند شما را میخکوب کند.
مهم‌ترین ویژگی فرش هرات استفاده اغراق شده از گل و ساقه و برگ‌های گیاهان است. چنانکه در برخی موارد شاید شما بتوانید با انگشتان دست هم تعداد گل‌های قالی را بشمارید. فرش هرات روزگار پررونقی در دوران تیموریان داشته و پایتخت شدن این شهر در رونق فرشبافی آن موثر بوده است.
بسیاری از پژوهشگران فرش معتقدند آنچه اکنون به‌عنوان طرح هراتی می‌شناسیم مخصوص هرات نبوده؛ بلکه فرشی است که در سرتاسر خراسان به‌ویژه جنوب خراسان امروزی ایران می‌بافتند. اما از آنجایی که همه این فرش‌ها در بازار فرش هرات فروخته می‌شدند، به فرش هراتی مشهور شده‌اند. به‌هرحال قالی‌های هراتی اگرچه این روزها در میان فرش‌های بازار ایران کمتر دیده می‌شوند؛ اما تاثیر فراوانی بر سنت فرشبافی شرق ایران داشته‌اند.
مردها هم فرش می‌بافند!
قالی‌بافی عمدتاً به‌عنوان یک شغل زنانه شناخته می‌شود؛ چرا که در گذشته مردان وظیفه کارهای بیرون خانه را برای خودشان تعریف کرده بودند و زنان را هم وظیفه رتق و فتق امورات خانه را برعهده داشتند.
یکی از کارهای خانگی در تمام آن‌سال‌ها و این سال‌ها بافت قالی و قالیچه است. اما در طول تاریخ و در جنوب خراسان قالی‌بافی شغلی فارغ از جنسیت تعریف می‌شد؛ چرا که این منطقه اغلب با خشکسالی‌های فراوان و گسترده‌ای دست و پنجه نرم می‌کرد و کشاورزی و دامپروری مردم رو به نابودی می‌رفت. برای همین بسیاری از خانواده‌ها راهی جز بافت فرش نداشتند و برای همین بود که در بسیاری از خانه‌های مردم جنوب خراسان، مردان در کنار زنان مشغول بافت فرش بودند.
فرشبافی در خراسان کلاس‌های مختلفی دارد که کردها، ترکمن‌ها و هراتی‌ها در آن بسیار تاثیرگذار بوده‌اند. با این حال فرش جنوب خراسان به دلیل قدمت و کلاس (مدل) خاص بافتش، توانسته است در میان انواع ایرانی فرش دستباف خود را به عنوان یک نمونه اصیل معرفی کند.
فرش‌های جنوب خراسان را می‌شود بر اساس نزدیکی جغرافیایی به سه‌دسته کلی تقسیم کرد؛
- طبس (فرش‌های فلات مرکزی)
- فردوس (فرش‌های بلوچی خراسانی)
- بیرجند (فرش‌های جنوب خراسان)
طبس و فردوس به‌دلیل نزدیکی به فلات مرکزی ایران از فرش‌های شهری مثل نائین هم متاثر شده‌اند. در نواحی مرزی میان قائن تا فردوس نوعی قالیچه و گلیم بافته می‌شود که به قالی‌های بلوچی خراسان شهرت دارد. فرش‌هایی هم که در مرکز این ناحیه و حوالی بیرجند بافته می‌شوند، نوع سوم از انواع فرش‌های جنوب خراسان محسوب می‌شوند.
طرح بیشتر فرش‌های ناحیه مرکزی طرح ماهی درهم است که طرحی محبوب در هرات است. بد نیست بدانید در انواع فرش ایرانی جنوب خراسان، اثری از گره ترکی دیده نمی‌شود؛ چون این منطقه در معرض تبادل فرهنگی با غرب اتفاق نیفتاده، بیشتر گره‌های رایج در آن فارسی است. ماهی درهم، لچک و ترنج و بته‌ای از طرح‌های رایج در این فرش‌هاست.
بیشتر بخوانید؛ نکات مهمی که در خرید فرش ماشینی باید بدانید
انواع فرش ماشینی مشهد
نزدیک به نیم‌قرن است که در ایران انواع فرش ماشینی تولید می‌شود و شما در شهرهای مختلف کارخانه فرش ماشینی می‌بینید. مشهد هم یکی از مراکز اصلی تولید انواع فرش ماشینی جدید در ایران است که کارخانه‌های مدرن تولید فرش ماشینی در آن راه‌اندازی شده است. در این کارخانه‌ها، محصولات مختلفی چون انواع فرش ماشینی و زیراندازهای سنتی ایرانی مانند: انواع فرش مدرن، گلیم، جاجیم، گبه، قالیچه، روفرشی و نمد فرش تولید می‌شود.