فرشبافی در میان سایر اقوام حاضر در آسیای میانه رواج دارد، هرچند که بدنه‌ای نازک‌تر از ترکمن‌ها داشته باشد. با توجه به پیشینه پنج‌هزارساله بافت فرش در آسیا، باید گفت که فرش در ازبکستان هنری جوان به حساب می‌آید. با همه این‌ها در حال حاضر فرش یکی از شناخته‌شده‌ترین هنرهای دستی ازبکستان است.
تا پیش از قرن نوزدهم، فرشبافی در ازبکستان یک صنعت خانگی بود. اما بعدها با گسترش تجارت فرش و همچنین توجه حکومت شوروی به صادرات فرش به دنیا، بافت فرش در این کشور رونق بیشتری گرفت.
ازبکستان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان پنبه دنیاست. کاشت پنبه در کنار دامپروری گسترده در این سرزمین موجب شده از دیرباز تاکنون سنت بافت فرش در این کشور همچنان ادامه پیدا کند.
ازبکستان از نظر سنت فرشبافی بخشی از ترکستان شرقی به حساب می‌آید و فرشبافی آن از فرشبافی چین و تبت هم تاثیر گرفته است. شاید همین تاثیر، فرش‌های ازبکی را به چشم ما کمی متفاوت‌تر نشان دهد. با همه این‌ها فرش‌های ازبکی در صف فرش‌های شرقی در دنیا به حساب می‌آیند.
تاریخچه فرش ازبکستان
درباره تاریخچه فرش در ازبکستان اطلاعات دقیقی در دسترس نیست. دو دلیل فرش بافی این کشور را با ابهاماتی مواجه کرده است.
- در خیلی از دسته‌بندی‌ها، فرش‌هایی که در ازبکستان بافته می‌شود را یا در دسته فرش‌های ترکمنی دسته‌بندی می‌کنند و یا در دسته فرش‌های چینی.
- همسایگی این کشورها با ترکمنستان موجب شده تا طرح‌های ترکمنی در میان فرش‌های ازبکستانی بسیار دیده شود. به ویژه در دوره معاصر که بعد از یک فراموشی جمعی، طرح احیای فرش ازبکستانی کلید خورده است.
در این دوران بیشتر از هروقت دیگر فرش ترکمنی در ازبکستان بافته می‌شود. اما به جز مسئله فرهنگی و تاریخی در بافت فرش ازبکستان در دوره‌ای هم فرشبافی در این کشور کاملاً در دست فراموشی بود.
پیشنهاد خواندنی؛ معرفی بهترین فرش‌های جهان و بررسی تاریخچه آنها
کمونیست‌ها و مراحل احیای فرش ازبکستان
اگر قصد دولت شوروی برای احیای فرشبافی در جمهوری‌های این کشور و برنامه‌ریزی روی صادراتش نبود، احتمالا فرش ازبکستان به کلی فراموش می‌شد و از یاد می‌رفت. چه اینکه پیش می‌بینیم در پیش از این دوره فرش ازبکی چندان در دنیا شناخته شده و نیست و مثل نمونه‌های ایرانی و عربی‌اش، دنیا را فتح نکرده و تنها برای مصارف خانگی مورد استفاده بوده است.
حال آنکه الان می‌بینیم که فرش در ازبکستان به مهم‌ترین محصول ساخت دست انسان، تبدیل شده و مهم‌ترین سوغاتی این کشور برای گردشگرانی است که به این کشور سفر می‌کنند.
آنچه حکومت کمونیستی شوروی در احیای فرش انجام داد به بافت این فرش معنی تجاری داد.
- فرشبافی را از یک کار خانگی و سنتی خارج کردند. به این ترتیب که در جمهوری‌های جنوبی کشورشان که مرکز بافت فرش بودند، کارخانه‌های فرش دستباف ایجاد کردند که بعضا تا ۵۰۰ بافنده هم داشت.
- دیگر فرش ازبکستان در خانه‌ها برای جهیزیه دخترها بافته نمی‌شد و یا مصرف شخصی یا محدودی در همان جغرافیا داشته باشد، فراموش شد.
- فرش دستباف به محصولی در تیراژ بالا با شرایط تولید متفاوت و کیفیت خوب، تبدیل شد و به بازارهای جهانی راه یافت. نمونه این کارخانه‌ها را در ازبکستان و ارمنستان به خوبی می‌بینیم.
بیشتر بدانید: فرش اوکراینی فرشی از دل کمونیسم تا خانه‌های اعیان‌نشین
فرش ازبکستان در دوران معاصر
در دوران معاصر و بعد از فروپاشی شوروی هم همچنان همان ایده برای توسعه فرشبافی در ازبکستان وجود دارد.
- دولت برنامه‌های تشویقی فراوانی برای بافت فرش ازبکی در نظر گفته است. هر کسی که کارخانه فرش دستبافی داشته باشد که حداقل ۵۰ بافنده را مشغول به کار کند، از پرداخت مالیات معاف می‌شود.
- در برنامه گردشگری دوران جدید ازبکستان هم روی بافت فرش و اهمیت آن مانور فراوانی داده می‌شود و در حال حاضر از هر پنج گردشگری که به ازبکستان سفر می‌کند ،دو نفرشان فرش دستباف ازبکی را برای سوغاتی می‌خرند.
- در حال حاضر قالی‌بافی در فرغانه، نوروتا، کشکادریا، سرخ آندیا، سیر داریا و اکال پاکستان به شدت رونق دارد. همچنین سمرقند، ارگوت، کوکند و خوارزم هم از قطب‌های فرشبافی ازبکستان به شمار می‌آیند.
- انواع زیادی بافته بدون پرز ازبک وجود دارد. ازبک‌ها ایکات ابریشمی نیز می‌بافند. سوزن‌دوزی‌های ازبک شامل سوزنی و انواع دیگر بافته‌های نقش برجسته است که بسیار ماهرانه بافته می‌شوند.
پیشنهاد خواندنی؛ فرش ایرانی، بازمانده‌ای کهن از هنر اصیل ایرانی
ساختار فرش ازبکستان
ازبکستان سرزمین نساجی است. یکی از بزرگترین تولیدکننده‌های پنبه و پشم دنیا که ماده اولیه بسیاری از البسه دنیا را تامین می‌کند. همین پتانسیل بالا هم بر فرشبافی این کشور سایه انداخته است.
- فرش‌های ازبکی اغلب با پشم و پنبه بافته می‌شوند. پشم سفید و مرغوب گوسفندهای ازبکستان به ویژه منطقه‌ای کوهستانی به‌نام «شیرآباد» که یکی از قطب‌های بافت فرش این کشور است، بهترین ماده اولیه برای بافت فرش ازبکستان است.
- برخی قالی‌های ازبک به صورت نوارهایی در حدود ۷۵ سانتی‌متر در ۲/۴ متر تا ۳ متر طول بافته می‌شوند. این قالی‌ها دارای گره متقارن بوده و به گونه‌ای است که گره‌ها به جای آن که در تارهای مجاور هم بسته شوند، یک تار جا گذاشته می‌شود.
- برای بافت فرش ازبکی از گره‌های متقارن یا ترکی استفاده می‌کنند که گره رایج در میان همسایه‌های شمالی ایران است.
- قالی‌های تمام پشم ایشان دارای پرز بلند در رنگ‌های قرمز، نارنجی و مشکی هستند و نقوش هندسی (مثلث، لوزی و مستطیل) که اغلب همراه با نقش شاخ قوچ است در آنها استفاده می‌شود.
- سنت رنگرزی هم در ازبکستان قدیمی و سنتی است. کشوری که بیشترین پنبه دنیا را تولید می‌کرد، ایده‌های خلاقانه‌ای هم برای رنگرزی آن داشته است. مسئله‌ای که به احیای بافت فرش ازبکی کمک کرد همین سابقه مهم در نساجی بود.
اصالت بافت فرش ازبکستان
درباره اصالت طرح‌های فرش ازبکی نمی‌توان به دقت صحبت کرد. این روزها در ازبکستان بیشتر از هر چیزی فرش با طرح ترکمنی بافته می‌شود. در جریان احیای فرش ازبکی استادکار ترکمنی و نقشه‌های ترکمنی نقش مهمی داشتند و این تاثیر را اکنون به خوبی می‌توان در فرش ازبکی دید. اگرچه تفاوت‌هایی ظریفی هم در این میان وجود دارد.
برای نمونه در فرش‌های ازبکی به اندازه فرش‌های ترکمنی اجبار یا افراطی در به کار بردن نمادهای قومی و قبیله‌ای نیست. این احتمالا به این دلیل است که زندگی قومی و قبیله‌ای در ازبکستان انعطاف بیشتری نسبت به ترکمن‌ها دارد.
اما در نمونه‌های قدیم فرش‌های ازبکی، تفاوت‌هایی زیادی میان فرش‌های جدید این کشور و دست‌بافته‌های قدیمی آن دیده می‌شود. طرح رایج در نقشه‌های قدیمی و جدید ازبکی، استفاده از طرح‌های هندسی است.
در موزه فرش ازبکستان نمونه‌های خوبی از فرش‌های قدیمی بافته شده در «خیوه»، «اندیجان»، «اورگوت»، «نورآباد»، «قوشرباط»، «کارشی» وجود دارد که با دیدن آنها می‌توانید، درک خوبی از فرش‌های قدیمی ازبکستان داشته باشید.
قالی نوراتا یا نورعطا
نورآتا مهم‌ترین مرکز فرش بافی ازبکستان است. جایی که تاجیک‌ها و ترکمن‌های ازبکستانی در آن زندگی می‌کنند. در واقع سنت فرشبافی این منطقه را مرهون همین ترکمن‌های ساکن نورآتا هستند. تاجیک‌های نورآتا به آن نورعطا هم می‌گویند.
به هر روی این ساکنان ترکمنی در ازبکستان را می‌توان مهم‌ترین تولیدکنندگان فرش در این کشور دانست. اگرچه خود ازبک‌ها معتقدند که ساکنان این منطقه ترکمن نیستند و در نتیجه به هم آمیختگی‌های نژادی دیگر در حساب ترکمن‌ها نمی‌آیند. اما فرش‌های بافته شده در این منطقه به خوبی نشان می‌دهد که رگه‌های اصیل و واضحی از فرش ترکمنی در آن وجود دارد.
پیشنهاد خواندنی: هر آنچه درباره گلیم ایرانی باید بدانید
گلیم و جاجیم‌های دشت قبچاق
دشت قبچاقی‌ها طایفه‌ای بودند که بین قرن نه تا دوازده در مناطقی از ازبکستان امروزی حکمرانی می‌کردند. از آن امپراطوری بزرگ حالا عشایری باقی مانده‌اند که برخی یکجانشین شده‌اند و برخی هنوز در دشت‌ها و استپ‌های ازبکستان مشغول ییلاق و قشلاق هستند.
این طایفه از اساتید مسلم تولید دستباف‌های بدون پرز هستند. گلیم و جاجیم‌های دشت قبچاق‌ها در ازبکستان بسیار معروف است و طرفداران زیادی دارد.
محصولات آنها در گذشته به عنوان در ورودی چادرها و همچنین پنجره چادر عشایر استفاده می‌شده و حالا به عنوان کناره یا وسیله‌ای زینتی و به دیوار آویختنی از آن بهره می‌برند. خطوط ساده و هندسی و همچنین رنگ‌های قرمز و تیره و قهوه‌ای از مهم‌ترین ویژگی‌های این دستباف‌هاست.
برای دیدن آگهی‌های فرش در دیوار کلیک کنید
جولخیر سمرقندی
جولخیر گونه‌ای فرش با پرز بلند است که در ازبکستان، ترکمنستان و افغانستان بافته می‌شود. در حال حاضر جولخیرها از مهم‌ترین محصولاتی است که در سمرقند همچنان بافته می‌شود. این فرش یک فرش درشت‌باف است و از نقوش هندسی در بافت آن استفاده می‌شود.
درباره فرش سمرقند یک نکته مهم دیگر هم وجود دارد. در وب‌سایت‌های گردشگری، اغلب کامنت‌ها و نظرهای فراوانی می‌بینید که درباره خرید فرش در سمرقند به کارباتن هشدار می‌دهند. علت را باید در غیر ازبکی بودن غالب فرش‌هایی که در بازار سمرقند وجود دارد ببینید.
بازار فرش سمرقند جز چند مرکز که به شرکت‌های بزرگ فرشبافی ازبکستان تعلق دارد، در تسخیر فرش‌های چینی است. بافندگان قرقیز و همچنین فرش‌بافان ختن، یارکند، کاشغر و استان یبن‌کیانگ مهم‌ترین تولیدکنندگان فرشی هستند که در سمرقند به فروش می‌رسد.
ناپرماخ‌های زیبای ازبکی
گونه‌ای دیگر از فرش‌های زیبای ازبکی ناپرماخ نام دارند. ناپرماخ درواقع کناره‌های زیبایی است که در ازبکستان بافته می‌شود. مشهور است که در قرن نوزدهم بازار فرش ازبکستان را به بافت چنین کناره‌های زیبایی می‌شناختند و میزان تولید به حدی بود که در هر خانه یه کناره چنین زیبا و رنگین دیده می‌شد.
ناپرماخ در میان اهالی کوهستان هم بسیار محبوب بود. با آن نمکدان‌هایی می‌بافتند که مورد استفاده دامدارها بوده است. عشایر هم از ناپرماخ به عنوان بالش و زیرانداز استفاده می‌کردند. این فرش هم مثل سایر بافته‌های ازبکی درشت بافت و روستایی است.
***
[horizontal_slider url=’tehran/carpet’ title=”آگهی‌های فرش را در دیوار ببینید”]
