فرش اوکراینی هنری از دل کمونیسم تا خانه‌های اعیان‌نشین

اوکراین یکی از جمهوری‌های مستقل شده از شوروی سوسیالیستی و سرزمین مورد مناقشه این سال‌های میان روسیه و دنیای غرب یکی از مکاتب بافت فرش غربی است. فرش‌بافی در اروپا هیچ‌گاه سابقه‌ای هم‌سنگ آسیا ندارد. از حوالی قرن دوازدهم گزارش‌هایی از بافت فرش در اروپا ثبت شده است. با این حال چیزی حدود پنج قرن طول کشید تا سنت بافت فرش از غرب اروپا به شرق اروپا و اوکراین برسد. پس از حدود چهار دهه فرشبافی در اوکراین، حالا بافنده‌های این کشور دستباف‌های زیبایی را بر جای گذاشته‌اند. انواع فرش اوکراینی با نقش‌های منحصربه‌فرد و زیبای‌شان یکی از محصولات مهم بازار فرش اروپا هستند.

آن‌ها با سابقه‌ای نزدیک به چهارصدسال بافت فرش دستبا،ف یکی از زیرشاخه‌های بافت فرش در جغرافیای بزرگ شوروی به حساب می‌آیند. شوروی سوسیالیستی زمانی روی بافت فرش در جماهیر شوروی سرمایه‌گذاری فراوانی کرده بود و آنچه اکنون در آذربایجان، ارمنستان یا ازبکستان به عنوان زیرساخت‌های بافت فرش، سراغ داریم همه نتیجه سیاست‌های این کشور در آن سال‌ها برای درآمدزایی از صادرات فرش و فتح بازارهای جدید است. 

اوکراین هم با سابقه‌ای کمتر نسبت به آذربایجان و ارمنستان در بافت فرش دستباف از این قاعده مستثنی نبود و در دوران حکومت اتحادیه جماهیر شوروی، سنت نوپای بافت فرش دستباف این کشور دستخوش تغییراتی شد. ساختاری مستقل پیدا کرد و شاغلان بیشتری یافت. 

تاریخچه فرش اوکراین

اوکراین سرزمینی در بالای دریای سیاه و قلب اروپای شرقی است که از دیرباز محل تاخت و تاز امپراطوری‌های بزرگ اروپایی بود. روزگاری تحت قیمومیت امپراتوری بیزانس بود و زمانی دیگر تاتارها، امپراطوری لهستان، لیتوانی، سوئد، امپراتوری اتریش و مجارستان و روسیه تزاری آن را به تصرف خودشان درآورده بودند. 

سرانجام در سال ۱۹۹۱ و در پایان جنگ سرد بود که اوکراین با جدا شدن از شوروی سوسیالیستی، خودش را به عنوان کشوری مستقل معرفی کرد و جشن استقلال گرفت. قدیمی‌ترین یافته‌های فرش اوکراینی متعلق به حوالی قرن هجدهم میلادی است. بسیاری از پژوهشگران فرش در موزه‌ها و گنجینه‌های کلکسیون‌دارها جست‌وجو کرده‌اند و نهایتا رد فرش‌های اوکراینی را جایی حوالی قرن هجدهم یافته‌اند. 

با این حساب احتمالاً بتوان گفت که سنت فرش‌بافی در اوکراین از قرن هفدهم آغاز می‌شود. آنچه در میان دستباف‌های اوکراینی به چشم می‌آید، تاثیرپذیری آن‌ها از دو مکتب فرشبافی اروپایی است. 

یکی فرش‌های فرانسوی که طرح و نقشه‌های آن‌ها به کرات در میان دستباف‌های قدیمی فرش اوکراینی دیده می‌شود و دیگری تاثیر فرش‌بافی «بیسارابیا» بر فرش اوکراینی است. بیسارابیا سرزمینی در همسایگی اوکراین است. جایی که از نظر تاریخی میان روسیه و رومانی بارها دست به دست شد و دستی در بافت فرش دارد. سبک زندگی کولی‌وار در بیسارابیا موجب شده تا آن‌ها هم مانند عشایر آسیایی، نقش مهمی در شکل‌گیری سنت فرش‌بافی در شرق اروپا داشته باشند. از این رو تاثیر فرش بافی بیسارابیایی بر فرش‌های اوکراینی غیرقابل انکار است. 

در دورانی که اوکراین یکی از کشورهای جماهیر شوروی سوسیالیستی بود هم نظم و نظام آن‌ها بر فرش‌بافی‌شان حاکم شد. به این ترتیب که فرشبافی از یک کار خانگی و زنانه خارج شد و در قالب تعاونی‌ها و اتحادیه‌های فرشبافی توسعه پیدا کرد. چیزی که هنوز هم در این روزگار نقشش در تولید محصولات بازار فرش اوکراینی دیده می‌شود.

ویژگی‌‌های فرش اوکراینی

فرش‌های اوکراینی در دسته فرش‌های غربی قرار می‌گیرند. این فرش‌ها تقریبا هیچ نشانی از فرش‌های شرقی در دل خود ندارند و کاملا وابسته به سنت غربی بافت فرش هستند. در میان پژوهش‌های تاریخی معلوم نیست که فرش‌بافی چگونه و از سوی کدام‌ یک از کشورهای اروپایی وارد اوکراین شده اما آنچه اکنون می توان مشاهده کرد این است که طرح‌ها و نقشه‌های فرانسوی در سنت فرشبافی اوکراین، نقش مهمی دارند. 

• آنچه به عنوان یک طرح شناخته شده فرش اوکراینی در میان فرش‌ها معروف است، طرحی گلدار است که در بسیاری از موزه‌ها و کلکسیون‌ها به عنوان نمادی از فرش اوکراینی نگهداری می‌شود. این طرح گلدار که نمادی آیکونیک از فرش‌های اوکراین است، یک طرح قدیمی فرانسوی است که در اوکراین با تغییراتی بافته شده و حالا نماد فرش‌های دستباف این کشور است. 
• گره‌های به کار رفته در فرش‌های اوکراینی گره ترکی هستند. سال‌ها تسلط امپراطوری عثمانی در اروپا و نزدیکی اوکراین به این امپراطوری موجب شده تا فرشبافی اوکراینی از بافت‌های ترکی متاثر باشند. 
• فرش‌های اوکراینی اغلب با پشم بافته می‌شوند. 
• این فرش‌ها اغلب درشت‌باف هستند و به شناخت فرش‌دوستان ایرانی در دسته فرش‌های روستایی دسته‌بندی می‌شوند. 
• استفاده از رنگ‌های روشن به ویژه زرد، طلایی و آبی درباری از دیگر ویژگی‌های این فرش‌هاست.
• فرش‌های اوکراینی اغلب در ابعاد کوچک بافته می‌شوند و نمونه‌های دستباف آن به این دلیل که این روزها تولید محدودی دارند اغلب گران‌قیمت به شمار می‌روند.

کوسیف؛ مرکز فرش‌بافی اوکراین

کوسیف در غرب اوکراین از دیرباز یکی از مهم‌ترین مراکز بافت فرش این کشور بوده است. این شهر در ایالت کاپارت یک مرکز مهم صنایع دستی اوکراین به حساب می‌آید. در زمانی که اوکراین بخشی از شوروی سوسیالیستی بود، کوسیف به شهری اعیان‌نشین تبدیل شده بود که در همه خانه‌های آن، فرش دستبافی هم کف خانه را پوشانده بود و هم به دیوار خانه‌ها خودنمایی می‌کرد.

اگرچه در میان اعیان اوکراینی رایج بود که فرش‌های دستباف شرقی را برای خانه‌های‌شان تهیه کنند اما در میان فرش‌های آن‌ها حتما ردی هم از فرش‌های دستباف مردم منطقه کاپارت و کوسیف هم دیده می‌شد. 

فرش‌های بافته شده در این مناطق بسیار پر جزئیات بودند. اغلب طرح‌های درخت‌های بهم تنیده، پر از شاخ و برگ و گل به همراه جزئیات فراوان دیگر را در بر داشتند. چیزی شبیه سنت پارچه‌بافی و یا حتی نقاشی دیواری اوکراینی-روسی که در کلیساها و برخی کاخ‌های آن مناطق به وفور دیده می‌شد. 

حالا هم می‌توان ردی از انواع فرش اوکراینی را در این منطقه دید و بسیاری از گردشگرانی که به اوکراین سفر می‌کنند، برای دیدن بازار صنایع دستی منحصر به فرد کوسیف به آن سری می‌زنند.

گلیم و نمدهای اوکراینی

زیراندازهای سنتی بافته و ساخته شده در اوکراین تنها محدود به فرش‌های دستباف نیستند. همان‌طور که گفتیم سنت بافندگی در این کشور متاثر از چند مکتب و فرهنگ است که یکی از مهم‌ترین‌هایش بیسارابیایی هستند. این سرزمین با پیشینه کولی‌نشینی در رومانی که در فرشبافی اوکراینی‌های اثری فراموش نشدنی گذاشته‌اند. 

بیسارابیاها کولی هستند و در میان کولی‌ها مانند آنچه در میان عشایر آسیایی رایج است، بافت زیراندازهایی که زود آماده شوند و دارهای قابل حمل داشته باشند، بینشان بسیار رایج است. از این رو سنت بافت گلیم، جاجیم، گبه و نمد هم از سوی این کولی‌ها به اوکراین سرایت کرد. این مسئله چنان در میان اوکراینی‌ها با استقبال روبرو شد که حالا در هر مرکز فرشبافی یا فروش محصولات دستی در اوکراین، حتما اثری از گلیم اوکراینی هم دیده می‌شود. 

علت اصلی ماجرا به چند ویژگی خاص گلیم‌ و همچنین ویژگی‌های فرهنگی مردم اوکراین برمی‌گردد.

•  نخست اینکه فرش‌بافی یا داشتن فرش فرهنگی تازه وارد در میان اوکراینی‌هاست و این چنین نیست که مثل مردم آسیا به ویژه آسیای غربی، فرش با اصالت را فرشی پرز و گوشتدار بدانند. 
• دیگر اینکه بافت این گلیم‌ها خیلی زود و سریع تمام می‌شود و زحمت بافت فرش دستباف را ندارد. 
• دیگر اینکه فرش دستباف در اروپا که اوکراین را هم شامل می‌شود کالایی لوکس به حساب می‌آید. برای همین هر دستبافته‌ای که ارزان‌تر تمام شود و زیبایی های ذاتی یک فرش را هم داشته باشد در میان مردم پرطرفدار است. برای همین هم سنت بافت گلیم یا دست‌باف های بدون پرز در اوکراین بسیار پرطرفدار است.

فرش‌های ماشینی اوکراینی و تاثیر سوئدی‌ها

یکی از کشورهایی که در داستان فرشبافی اوکراینی‌ها موثر است، سوئد است. همسایه شمالی اوکراین که در دوره‌ای از تاریخ هم بر این کشور تسلط داشته است. اما مارای تاثیر سوئدی‌ها بر فرش‌بافی اوکراینی‌ها به دوره جدید باز می‌گردد و نه تاریخ گذشته این کشور. از زمانی که بافت فرش در اوکراین رواج پیدا کرد، تقاضا برای آن هم بیشتر شد و همه به دنبال ایجاد راهی برای تبدیل شدن فرش به محصولی ارزانتر بودند. 

این چنین بود که از سوئد دستگاه و تجهیزات بافت فرش ماشینی وارد اوکراین شد و پایه‌های اولیه تاسیس کارخانه‌های تولید فرش، موکت و گلیم ماشینی در این کشور گذاشته شد. حالا اگر به آمار صادرات اوکراین نگاهی بیندازیم می‌بینیم که فرش‌های دستباف جایگاه چندانی در صادرات این کشور ندارند. ولی محصولات و منسوجات ماشینی تولید شده در اوکراین بازارهای جهانی را در بر گرفته‌اند. 

حالا کارخانه‌های تولید فرش و موکت ماشینی اوکراینی بنا به ادعای خودشان از ایتالیا تا مکزیک و از ایران تا آفریقای جنوبی را تحت پوشش قرار داده‌اند. محصولات این کارخانه‌ها به دلیل قیمت تمام شده ارزانتر در اروپا، طرفدارهای زیادی دارد و از ایتالیا به عنوان یکی از مهم‌ترین واردکنندگان آن یاد می‌شود.

فرش‌های آنتیک اوکراینی

چیزی که اکنون از فرش‌های دستباف اوکراینی در بازارهای جهانی خواهان دارد، فرش‌های آنتیک این کشور است. همان‌طور که گفتیم سنت فرشبافی در این کشور نوپاست و بیش از چهار قرن قدمت ندارد. با این حال بافته‌های دویست سال اخیر در اوکراین به ویژه آن‌هایی که متاثر از طرح و نقشه‌های فرانسوی‌ها هستند، فرش‌های پرطرفداری به شمار می‌روند. انواع فرش اوکراینی کهنه‌نما اغلب به شدت گران هستند و مجموعه‌داران و کلکسیونرها به دنبال آن‌ها هستند. 

در موزه‌های بسیاری داشتن یک فرش اوکراینی یه مزیت به شمار می‌آید و آویختن آن به دیوار دلیلی بر فخرفروشی. همین مسئله موجب شده تا طراحان جدید دنیای فرش در اوکراینی، به سراغ طراحی فرش‌های وینتیج یا کهنه‌نما بروند. 

چیزی که در حال حاضر در بازار فرش اوکراینی به شدت یافت می‌شود، فرش‌های کهنه‌نمایی مدرنی است که برای جلب رضایت مشتری‌های تازه طراحی می‌شوند. اغلب این فرش‌ها هم ماشینی بافته می‌شوند و به دلیل قیمت قابل قبولشان طرفداران زیادی دارد و در بازار هم بیشتر دیده می‌شود.

این فرش‌ها همخوانی خوبی هم با دیزاین‌های کلاسیک خانه‌های اکراینی دارد و این مسئله بر محبوبیت آن‌ها می‌افزاید. 

برای دیدن آگهی‌های فرش در دیوار کلیک کنید

وضعیت فعلی تولید فرش اوکراینی

با همه شرحی که از بافت فرش در اوکراینی رفت، نباید فراموش کنیم که جریان بافت فرش در اوکراین چندان جریان بزرگ و قدرتمندی نیست. این کشور هنوز یکی از واردکنندگان مهم فرش دستباف به ویژه از ایران است و طبع مصرف‌کنندگان آن در دنیای فرش همچنان محصولات شرقی را می‌پسندد. 

با از هم پاشیدن اتحادیه جماهیر شوروی میزان تولید فرش دستباف در اوکراین هم کاهش شدیدی پیدا کرد و می‌توان گفت که این روزها فرش‌های دستباف اوکراینی سهم قابل توجهی در بازار جهانی ندارند. 

نمونه‌های قدیمی، آنتیک و کلکسیونی این فرش‌ها طرفداران زیادی دارد اما محصولات تازه و بافته‌شده‌شان چندان جهانی به حساب نمی‌آیند و البته که طبیعی هم هست که حیران فرشبافی‌های که قدیمی‌ترین فرشش برای قرن هجدهم است، جایگاه چندانی در بازارهای جهانی نداشته باشد. اگرچه بخش مهمی از مصرف داخلی را محصولات تولید شده اوکراینی پوشش می‌دهد.

***