ایران خودرو (یا IKCO) بزرگترین شرکت خودروسازی کشور است که در مرداد ماه سال ۱۳۴۱ توسط برادران خیامی تاسیس شد. ایران خودرو که در ابتدا «ایران ناسیونال» نام داشت، فعالیت خود را با تولید اتوبوس آغاز کرد و به مرور، با گسترش فعالیت‌های خود و عقد قرارداد با خودروسازان خارچی توانست کار تولید و مونتاژ خودرو را در ایران آغاز کند. در ادامه این مطلب تاریخچه شرکت ایران خودرو را مرور خواهیم کرد.

داستان صعود تا رکود؛ مروری بر تاریخچه شرکت ایران خودرو

با نگاهی به تاریخچه شرکت ایران خودرو متوجه می‌شویم که ۵۸ سال از آغاز این کمپانی می‌گذرد. سا‌ل‌هاست که دیگر خبری از «ناسیونال» نیست و واژه «خودرو» به جای آن نشسته است؛ و وجه اشتراک این و آن، تنها همان واژه ایران است و بس!

بررسی تاریخچه ایران خودرو (ایران ناسیونال سابق) به تفکیک دهه‌های فعالیت این شرکت، فراز و فرودها و سیر حرکتی آن را به روشنی بیان می‌کند. مروری بر شش دهه فعالیت بزرگترین شرکت خودروسازی ایران، دیدگاه کاملی از رویکرد مورد نظر موسسان و نتیجه عملکرد مدیران این شرکت، طی این سال‌ها ارائه می دهد.

تاسیس ایران خودرو توسط براداران خیامی

برادران خیامی، مالکان ایران خودرو، را باید بنیان‌گذار و پدر صنعت خودروسازی ایران دانست. احمد خیامی با شراکت برادر کوچکترش محمود خیامی، در مرداد ماه سال ۱۳۴۱ شرکت ایران ناسیونال را در اداره ثبت شرکت‌های تهران به ثبت رساندند و اولین نقش را بر کتیبه رویای‌شان زدند. اگر بخواهیم به مرور تاریخچه شرکت ایران خودرو بپردازیم، باید به سرآغاز این رویا در خیابان‌های مشهد رجوع کنیم؛ جایی که احمد و محمودِ نوجوان، علاقه خودشان را به خودرو با ماشین شویی و بعدها تعمیرات آن در کنار خیابان دنبال کردند.

وابستگی و پشتکار دو برادر در سال‌های جوانی به شراکت آن‌ها در تاسیس کارواش، تعمیرگاه و فروشگاه لوازم یدکی خودرو انجامید. اما نقطه عطف زندگی این دو برادر، مهاجرت احمد به پایتخت بود. برادران خیامی که در جریان ملی شدن صنعت نفت از طرفداران مصدق بودند، بعد از کودتای ۲۸ مرداد به علت فعالیت‌های سیاسی، از سوی طرفداران یکی از روحانیون خراسانی که با ملی شدن صنعت نفت مخالف بود، مورد تعقیب قرار گرفتند. این جریانات در سال ۱۳۳۲ پای برادر بزرگتر را به تهران باز کرد.

رفت و آمد به تهران نه تنها مانع پیشبرد اهداف این دو نشد، بلکه به پشتوانه اندوخته سال‌های جوانی و پیگیری‌های فراوان، احمد توانست نمایندگی فروش محصولات بنز در خراسان را برای خودش و نمایندگی جیپ را برای برادرش محمود بگیرد. پس از مدتی، احمد برای پیشرفت بیشتر نمایندگی‌ها تصمیم به مهاجرت به تهران می‌گیرد و موفق می‌شود از وزارت صنایع، اجازه ساخت اتوبوس دریافت کند. وی به واسطه همکاری طولانی مدت، توانست برای گرفتن قطعات فنی و شاسی‌های اتوبوس با کمپانی بنز به توافق برسد.

همه چیز برای تحقق رویای خیامی‌ها و ساخت کارخانه خودروسازی فراهم بود و در نهایت، با مهاجرت برادر کوچکتر به تهران، شرکت ایران ناسیونال با سرمایه اولیه حدود ۱۰۰ میلیون ریال متولد شد. پس چرخ‌های تولید این کارخانه، با مونتاژ اتوبوس‌های موسوم به الپی یا ۳۲۱ در مهرماه سال ۱۳۴۲ به حرکت درآمد.

بیشتر بخوانید: مروری بر تاریخچه خودرو در ایران

دهه ۴۰ شمسی؛ آغاز حرکت و پویایی ایران خودرو

برای مرور تاریخچه شرکت ایران خودرو باید به دهه ۴۰ شمسی برگردیم. همانطور که گفته شد، کارخانه کوچک خیامی‌ها با تولید اتوبوس‌های ۳۲۱ کار خود را آغاز کرد. اتوبوسی که کاملا مونتاژی بود. موتور، قطعات فنی و شاسی از آلمان وارد می‌شد و در ایران، اتاق را روی آن سوار می‌کردند.

از آنجا که رویای خودروسازی این دو برادر حد و مرزی نداشت، همزمان با تولید اتوبوس‌های آلمانی به فکر تولید خودرویی برای استفاده عموم اقشار جامعه افتادند. مذاکرات با بسیاری از شرکت‌های ایتالیایی، انگلیسی، فرانسوی و آلمانی شروع شد و در نهایت، برادران خیامی توانستند با شرکت تالبوت انگلستان به توافق برسند و مجوز خط تولید خودروی هیلمن هانتر را از این شرکت دریافت کنند.

یک سال بعد، در تیر ماه سال ۱۳۴۵ اجازه تاسیس کارخانه‌های ساخت انواع خودروی سواری ۴ سیلندر نیز به شرکت ایران ناسیونال داده شد. با اخذ مجوزهای لازم، خط مونتاژ هیلمن هانتر، که در ایران پیکان نامیده شد، با سرعت تجهیز شد. در نهایت، در اردیبهشت سال ۱۳۴۶ کارخانه تولید پیکان با لوگوی اسب ارابه‌کش توسط شاه ایران افتتاح شد. ظرفیت اولیه سالن تولید خودروی پیکان سالانه ۶۰۰۰ دستگاه بود.

دهه ۵۰ شمسی؛ شکوفایی، تحول و خاموشی

تولید پیکان که از سال ۱۳۴۶ با سالانه ۶۰۰۰ دستگاه شروع شده بود، با نرخ افزایش تولید در ۱۳۵۶ به ۹۸۰۰۰ دستگاه رسید. طی این سال‌ها، تولید مینی‌بوس و آمبولانس و البته تولید پیکان در مدل‌های مختلفی چون جوانان، استیشن، لوکس و وانت و اتوبوس در مدل‌های شهری، بیابانی، سوپر لوکس و در کارخانه‌های ایران ناسیونال ادامه داشت.

با این حال، با مرور تاریخچه ایران خودرو درمی‌یابیم که دهه ۵۰ برای ایران خودرو آبستن حوادث زیادی بود. در اوایل این دهه، راه برادران خیامی از هم جدا شد و ایران ناسیونال به برادر کوچکتر، محمود رسید. در سال ۱۳۵۲ محمود خیامی تصمیم می‌گیرد که کارخانه را از مونتاژ به سمت تولید هدایت کند. این تصمیم منجر به تاسیس کارخانه‌هایی نظیر بلبرینگ، پیستون و ایدم تبریز و شرکت رضای مشهد و ریخته‌گری شد. تاسیس این کارخانه‌ها گام مهمی در خودکفایی صنعت خودروسازی کشور بود و به همین علت، با وجود نقش پررنگ احمد معمولا نام محمود خیامی به عنوان پدر خودروسازی ایران آورده می‌شود. 

در اوایل سال ۱۳۵۷ و با سابقه ۱۰ سال تولید موفق پیکان، خیامی تصمیم گرفت تولید پیکان را متوقف و خودرویی جدید و به‌روز را به خط تولید داخلی اضافه کند. در همین راستا، ایران ناسیونال (ایران خودرو فعلی) که حالا در رقابت با هیوندای کره قرار داشت، با شرکت پژوی فرانسه وارد مذاکره شد و توانست قرارداد تولید پژو ۳۰۵ راامضا کند.

پیش از نهایی شدن این قرارداد، این کار با وقوع انقلاب اسلامی مسکوت ماند و خیامی‌ها برای همیشه ایران را ترک کردند. محمود خیامی که حاصل تلاش‌های خود را در ایران به جای گذاشت، اعتقاد داشت که اگر فعالیت ایران ناسیونال ۸ الی ۱۰ سال دیگر ادامه می‌یافت، ایران دیگر نیازی به صنعت نفت نداشت!

در سال ۱۳۵۸ بنا بر بند الف قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران مصوب شورای انقلاب اسلامی، کارخانه ایران ناسیونال نیز مانند بسیاری از صنایع و کارخانه‌های بخش خصوصی مصادره و ملی اعلام شد. همچنین، نام آن به «ایران خودرو» تغییر کرد. پس از مصادره، عده‌ای تندرو بر این اعتقاد بودند که باید این کارخانه‌ها را تخریب کرد و به جای آن‌ها گندم کاشت. اما با تلاش‌های «بهزاد نبوی» وزیر وقت صنایع، چراغ این صنعت در کشور روشن ماند.

بیشتر بخوانید: آخرین شرایط فروش فوق‌العاده و ثبت نام ایران خودرو

دهه ۶۰ شمسی؛ تزریق جانی دوباره به رگ‌های ایران خودرو

از سال ۱۳۵۸ تا اوایل دهه ۶۰، که ایران درگیر جنگ تحمیلی با عراق بود، کارخانه ایران خودرو به پایگاه تعمیر و بازسازی خودروهای ارتش و همچنین تولید خمپاره تبدیل شد که یکی دیگر از صفحات تاریخچه شرکت ایران خودرو است.

در سال ۱۳۶۲ تا ۱۳۶۴ تولید پیکان از سر گرفته شد و این کارخانه توانست تولیدات خود را به ۱۰۰ هزار دستگاه در سال برساند. با این حال، بحران‌های اقتصادی و کاهش درآمد ارزی در پی فشارهای بین المللی ناشی از جنگ تحمیلی، این کارخانه را تا مرز تعطیلی کشاند. اما گویا جان سختی خیامی‌ها در رگ و پی این کارخانه نیز تزریق شده بود و توانست از آن شرایط هم به سلامت عبور کند.

در سال ۱۳۶۷ و با پذیرش قطعنامه ۵۹۸ سازمان ملل و پایان یافتن جنگ تحمیلی، کار ناتمام برادران خیامی به جریان افتاد و مسئولان ایران خودرو پس از ۱۰ سال وقفه، مجددا با پژو فرانسه وارد مذاکره شدند. حاصل این تلاش مجدد، توافق با این شرکت فرانسوی بر سر تولید مدل پژو ۴۰۵ در ایران بود (آخرین قیمت خرید و فروش پژو ۴۰۵ را اینجا مشاهده کنید).

پژو ۴۰۵ که از خودروهای روز اروپا محسوب می‌شد در سال ۱۳۶۹ به بازار خودروی ایران وارد شد. این در حالی بود که تولید پیکان همچنان ادامه داشت و حتی بعد از تعطیلی شرکت مادر در انگلستان، از موتور پژو فرانسه در ساخت این خودرو استفاده شد.

دهه ۷۰ و ۸۰ شمسی؛ سال‌های پرفروغ در تاریخچه ایران خودرو

در دهه هفتاد پی‌ریزی برای طرحی که شاید ۳۰ سال پیش در زمره اهداف مالکان ایران خودرو قرار داشت، انجام شد. ایران خودرو که با خط تولید پیکان، پژو ۴۰۵ و اتوبوس‌های مختلف بزرگترین و مهم‌ترین خودروساز داخلی بود، طراحی و تولید «خودروی ملی» را در دستور کار قرار داد.

حاصل پروژه طراحی نخستین خودروی ایرانی بر روی پلتفرم ۴۰۵ توسط مهندسان ایرانی با همکاری و مشارکت یک شرکت انگلیسی، تولد سمند با نشان اسب بر پیشانی بود. هرچند عنوان خودروی ملی بر روی سمند ماند، اما در سال‌های نخستین، این خودرو با موتور پژو ۴۰۵ به دست مشتریان می‌رسید (آخرین قیمت خرید و فروش سمند را اینجا ببینید).

به هر حال، خودروی ملی سمند در اواخر دهه ۷۰ رونمایی شد. این خودرو در سال ۱۳۸۱ در مدل معمولی و در سال ۱۳۸۲ در اولین فیس لیفت با نام LX به تولید انبوه رسید و در سال‌های بعد زمینه‌ساز تولیدات دیگری نیز شد. در این دوره، دو رخداد مهم و تاثیرگذار دیگر در تاریخ ایران خودرو رقم خورد. تولید و ورود پژو ۲۰۶ فرانسه به بازار داخلی و استقبال چشمگیر از آن و همچنین، ارائه زیباترین فیس لیفت پژو ۴۰۵ تا به امروز یعنی پژو پارس، از رویدادهای مهم آن روزهای ایران خودرو بود.

یکی از مهمترین اتفاق‌ها در تاریخچه شرکت ایران خودرو در سال ۱۳۸۴ با خروج پیکان (قدیمی‌ترین و اولین خودروی تولید شده در کشور) رقم خورد. پس از خداحافظی با پیکان، از پروژه ساخت اولین موتور ملی با نام EF7 پایه گازسوز با همکاری یک شرکت آلمانی پرده‌برداری شد. در سال ۱۳۸۵ و یک سال پس از آغاز این پروژه، خط تولید موتور ملی با حضور رئیس‌جمهور وقت افتتاح شد.

پس از راه‌اندازی خط تولید موتور ملی، یکی دیگر از افتخارات صنعت خودروسازی کشور، با صادرات سمند به کشورهای ونزوئلا، سوریه، آذربایجان و بلاروس رقم خورد. در سال ۱۳۸۶، ایران خودرو با هدف ارتقای تولید و فروش بیشتر محصولات خود در بازار داخلی و خارجی سه خط تولید جدید در تبریز، سنگال و مصر راه‌اندازی کرد.

در اواسط دهه ۸۰ مسئولان ایران خودرو با رنوی فرانسه بر سر تولید رنو لوگان یا همان ال ۹۰ به توافق رسیدند و پای دومین برند فرانسوی نیز به ایران خودرو باز شد. از دیگر فعالیت‌های این شرکت در دهه ۸۰ می‌توان به ارائه مدل‌های سمند سریر، سمند سورن، پژو ۲۰۶ صندوقدار، پژو پارس ELX، پژو پارس LX و پژو پارس اتوماتیک (اولین خودروی اتومات تولید داخل) اشاره کرد.

سال ۱۳۸۷ از دومین خودروی ملی با نام رانا رونمایی شد. رانا در واقع فیس لیفتی از پژو ۲۰۶ صندوقدار بود. در این سال، ایران خودرو توانست عنوان صادرکننده نمونه کشور را از آن خود کند. در سال ۱۳۸۹ هم با ثبت رکورد ۷۵۵۵۵۵ دستگاه خودرو، رکورد تولید خودرو در خاورمیانه توسط ایران خودرو شکسته شد و این شرکت، لقب بزرگترین تولیدکننده منطقه خاورمیانه را از آن خود کرد.

در یک جمع‌بندی می‌توان دهه ۸۰ را سال‌های پرفروغی در تاریخچه ایران خودرو دانست که در آن، ثمره نیم قرن تجربه و گذر از فراز و نشیب‌های بسیار ۵۰ سال قبلش را شاهد بودیم.

بیشتر بخوانید: مروری بر تاریخچه مسابقات فرمول یک

دهه ۹۰ شمسی؛ برجام، پسابرجام و جولان چینی‌ها 

شاید یکی از مهم‌ترین بخش‌های تاریخچه ایران خودرو، توافق‌نامه برجام باشد. با امضای توافق برجام، تحریم‌ها رفع شد و پس از ۲۰ سال تعلیق قراردادها از سوی شرکت فرانسوی پژو، این شرکت برای همکاری مجدد با ایران خودرو اعلام آمادگی کرد.

طی مذاکرات اولیه، علاوه بر تامین قطعات محصولات قدیمی، در مورد عقد قرارداد برای تولید خودروهای به‌روز این شرکت نظیر پژو ۲۰۰۸، پژو ۲۰۸ و پژو ۳۰۱ توافقاتی صورت گرفت. اما خروج آمریکا از برجام و اعمال مجدد تحریم‌ها تنها پژو ۲۰۰۸ را به صورت محدود به خط تولید ایران خودرو کشاند و پژوی فرانسوی بار دیگر همکاری خود را با ایران به حالت تعلیق درآورد.

دهه ۹۰ سه اتفاق مهم دیگر را در تاریخچه شرکت ایران خودرو گنجانده است. اول اینکه در این دهه، طراحان این شرکت بار دیگر سمت پلتفرم سمند رفتند و و دنا را با طراحی مدرن تر، خشن‌تر و تهاجمی و امکانات به‌روزتر تولید و عرضه کردند. پس از دنای معمولی، در اواسط دهه ۹۰ ساخت نسخه‌های جدیدتر این خودرو تحت عناوین دنا پلاس، دنا پلاس توربو و دنا پلاس توربو اتومات آغاز شد که با استقبال بسیار خوبی از سوی مشتریان مواجه گردید (مشاهده آخرین قیمت خرید و فروش دنا). 

دومین اتفاق این بود که با بر هم خوردن قرارداد با شرکت پژو و همزمان با جولان چینی‌ها در بازار خودروی کشور، ایران خودرو با چند شرکت چینی به مذاکره نشست و در نهایت، با شرکت‌های هایما و دانگ‌فنگ به توافق رسید. به این ترتیب مدل‌هایی نظیر دانگ فنگ H30 کراس، هایما S7، هایما S5 و هایما S3 در سبد تولیدات ایران خودرو قرار گرفت.

سومین اتفاق هم این است که از قرارداد لغو شده پژو در روزهای پسابرجامی، به جز پژو ۲۰۰۸، پلتفرم پژو ۳۰۱ نیز به ایران خودرو رسیده است. پژو ۳۰۱ که قرار بود پروژه مشترک ایران و فرانسه باشد اکنون قرار است با مدل ایرانیزه شده تولید شود و در دسترس مشتریان قرار بگیرد. البته خبرها حاکی از آن است که عایدات این پلتفرم به همین جا ختم نمی‌شود و قرار است شاهد طراحی و تولید چند خودروی دیگر بر روی این پلتفرم باشیم (آخرین آگهی‌های پژو ۲۰۰۸ را اینجا ببینید).

کلام پایانی: این بود نگاهی به تاریخچه ایران خودرو …

آنچه در این مطلب به آن پرداختیم شرح مختصری از حیات ۵۸ ساله اولین و بزرگترین صنعت خودروسازی کشورمان بود. پس از برادران خیامی، طی سال‌های گذشته به ترتیب آقایان محمد موسوی، علی صفری، میرخانی رشتی، تهرانی نژاد، منوچهر غروی، منوچهر منطقی، جواد نجم الدین، هاشم زارع و در حال حاضر فرشاد مقیمی به سمت مدیریت عامل ایران خودرو منصوب شده‌اند.

گرچه در مرور این تاریخچه با وجود محدودیت‌ها پیشرفت‌های خوبی صورت گرفته، اما حقیقت امر این است که به طور کلی پیشرفت صنعت خودروسازی در کشور ما قابل رقابت با روزگار این صنعت در جهان نیست. خصوصا در سال‌های اخیر و با افزایش نجومی قیمت‌ها، افزایش تحریم‌ها و مشکلات تولید قطعات و مواد اولیه، شاهد کاهش کیفیت شدید و پایین آمدن ارزش خرید بیشتر محصولات داخلی هستیم. بنابراین، زمانی می‌توان نام پیشرفت را بر دستاوردهای جدید خودروسازان داخلی نهاد که معیار سنجش به مرزهای کشورمان محدود شود.

با وجود تمامی مسائل مطرح شده با نگاهی به آمارهای منتشر شده و رجوع به سایت‌های تخصصی خرید و فروش خودرو، باید اذعان داشت که محصولات داخلی و علی‌الخصوص تولیدات ایران خودرو، علاوه بر قیمت کمتر به سبب کمتر بودن هزینه‌های تعمیر و نگهداری، همواره پرتقاضا بودند و سالانه حجم قابل توجهی از معاملات بازار خودروی کشور را به خود اختصاص می‌دهند.