تاریخچه فرش ارمنستان (بررسی ویژگی‌های بافت قالی ارمنی)
فرش ارمنستان؛ فرشی که مسیح به آن جان داد
ارمنی‌بافی اصطلاحی رایج در میان فرش‌بافان است. جالب است بدانید که در مناطقی از ایران، نظیر: اصفهان یا آذربایجان‌غربی هم اصطلاح ارمنی‌بافی شهرت داشته و به قالی ارمنی معروف بوده‌اند. ارمنستان یکی از مکتب‌های مهم بافت فرش بوده و دوره‌های تاریخی هم فرش‌های آن اهمیت فراوانی داشته است. فرش ارمنستان متاثر از سه مکتب مهم است.
یکی اینکه این سرزمین در جنوب قفقاز قرار گرفته و فرشبافی در قفقاز سابقه‌ای دیرینه دارد و همین دیرینگی موجب شده تا آنها بر سرزمین‌های اطرافشان چون ارمنستان و جمهوری آذربایجان تاثیر بگذارند. دیگر اینکه قرارگرفتن در شمال ایران که یکی از قطب‌های بزرگ فرشبافی دنیاست هم بر فرشبافی ارمنستان تاثیر گذاشته است. آمیختگی فرهنگی این دو سرزمین با هم موجب شده تا فرشبافی دو مکتب هم با هم درآمیخته شود.
قالی ارمنی در دسته فرش‌های شرقی جای می‌گیرد. البته از آنجایی که ارمنستان در طول تاریخ با رویدادهای سیاسی فراوانی دست و پنجه نرم کرده و حدود تاریخی آن به شدت متغیر بوده، برای همین هم نمی‌توان قالی ارمنی را به جغرافیای کنونی این کشور محدود کرد. اما آنچه در این مقاله بیشتر به فرش‌های ارمنی که در جغرافیای فعلی ارمنستان بافته می‌شود، می‌پردازیم،
فرش‌های ارمنی در سده‌های پیشین روزگار پررونقی داشتند و برای بسیاری از کلیساها و اماکن مقدس مسیحی بافته می‌شدند. اگرچه برخی رویدادهای معاصر در مسیر بافت فرش‌های ارمنی وقفه‌ای ایجاد کرد و حالا فرشبافی در این سرزمین رونق گذشته را ندارد.
بیشتر بدانید:
عناوین این مطلب
فرش ارمنستان
همانطور که می‌دانیم تاریخ بافت فرش به‌طور مشخصی و دقیقی معلوم نیست. تنها به واسطه پیدا شدن پازیریک می‌توان آن را نقطه‌ای قطعی دانست که بشر به مهارت و تکنولوژی بافت فرش آن هم با چنان کیفیتی رسیده بود. از این‌رو برای قالی ارمنی هم نمی‌توان نقطه تاریخی درست و دقیقی گذاشت.
به گواه تاریخ ارمنستان، این کشور تاریخچه مهمی در نساجی داشته و روزگاری صنعت نساجی در این کشور پررونق بوده. علاو‌‌بر آن فرشبافی هم در ارمنستان بسیار مورد توجه مردم، حکام و تجار بوده است. در حفاری‌های تاریخی در ارمنستان به فرش‌هایی متعلق به قرن هفتم قبل از میلاد هم دست پیدا کرده‌اند.
برخی مورخان حتی ادعاهایی درباره پازیریک هم مطرح می‌کنند و آن را فرشی قفقازی و ارمنی می‌دانند. آنها وجود نمادهای هخامنشی در آن را به هدیه بودن این فرش، از سوی ارمنی‌ها به پادشاهان هخامنشی نسبت می‌دهند. ارتباط ارمنی‌ها با ایرانی‌ها در زمان هخامنشیان و اشکانیان قطعا بر سنت فرشبافی آنها موثر بوده است.
اما اگر بخواهیم از منظری تاریخی به فرش ارمنی نگاهی بیندازیم حتما باید آن را در دوران مسیحیت ببینیم. تشکیل اولین دولت مسیحی در ارمنستان در سال ۳۰۱ پس از میلاد مسیح موجب شد تا سنت بافت قالی ارمنی رنگ‌وبویی مسیحی به خود بگیرد. چون در این دوران بود که فرش ارمنستان بر خود بالید، بافندگان بسیاری پیدا کرد و در بهترین و ارزشمند‌ترین اماکن مذهبی و مقدس مسیحی‌ها آویخته شد.
در ورودی بسیاری از کلیساها فرش ارمنی آویزان می‌شده. هدایا و نذورات در کلیساها و زیارتگاه‌ها روی فرش ارمنی قرار داده می‌شده و در محراب کلیساها هم فرش ارمنی پهن می‌شده. از فرش ارمنستان برای پوشش نیمکت کلیساها هم استفاده می‌کرده‌اند. خلاصه این فرش با المان‌های مسیحی فراوانش روزگار پررونقی را در دوران رواج مسیحیت در اروپا و آسیا داشته است.
در نُزهَه القُلوب حمدالله مستوفی (۷۵۰) از قول ابوعون صاحب کتاب الذیج چنین آمده‌است: «در قالی‌قلا فرشی بافته می‌شود که آن را قالی نامند. قالی نسبت اختصاری است به شهر قالی‌قلا و قالی‌قلا شهری است در ارمنستان کبیر. البته که در صحت این ادعاها تشکیک‌هایی هم شده؛ اما به‌هر حال نشان می‌دهد که فرش و قالی‌بافی در ارمنستان چه جایگاه مهمی داشته است.
شهرت قالی ارمنی در طی قرن‌های اخیر، چنان بود که داشتن یک دار قالی در خانه و یادگیری قالی‌بافی برای زنان، یک ضرورت به‌شمار می‌آمد. بسیاری از مورخان ارمنی نسل‌کشی ابتدای قرن نوزدهم را یک وقفه در مسیر فرشبافی این کشور می‌دانند.
پیشنهاد خواندنی؛ فرش ایرانی؛ بازمانده‌ای کهن از هنر اصیل ایرانی
ویژگی‌های فرش ارمنستان (نمادها و رنگ‌ها)
همانطور که پیشتر گفتیم نمادهای مسیحیت در قالی ارمنی مهم‌ترین ویژگی فرش ارمنی بعد از شرقی بودنش، همین است. نکته مهم در این طرح‌ها این است که در طول تاریخ این طرح‌ها و بن‌مایه‌های مسیحی توسعه یافته‌اند و تغییر شکل‌های داده‌اند؛ اما به هر روی، جان‌مایه اصلی این فرش‌ها بوده‌اند. پیدا کردن این نشانه‌ها و شناخت‌شان هم به مهارت خاص خود احتیاج دارد.
صلیب ستاره G2 که نمادی از رستاخیز مسیح است یا یا طرح حرف «Յ» که اولین حرف کلمهٔ «هیسوس» به معنی «مسیح» نیز به‌کار رفته است و نمونه‌های دیگر فراوانی هم وجود دارد. علاوه‌بر آن طرح‌های هندسی که از نشات گرفته از فرش قفقازی است و همچنین طرح‌هایی چون ماهی درهم در قالی ارمنی نیز دیده می‌شود.
یکی‌دیگر از نمادهای فرش ارمنستان که نمود بارزی از آمیختگی فرهنگی ایرانی‌ها و ارمنی‌هاست، گل نیلوفر است. این گل یکی از نمادهای آیین مهرپرستی است و از زمان اشکانیان و به‌دلیل ارتباطات فرهنگی و قرار داشتن در مجموعه حاکمیتی ایران، وارد فرهنگ بافت فرش ارمنستان هم شده است.
نخ قالی ارمنی
دامداری در ارمنستان رواج و گسترش خوبی دارد، همین مسئله هم موجب شده تا فرش‌هایی با کیفیت بالا و پشم مرغوب در این کشور تولید شود. سابقه تاریخی و درخشان نساجی در ارمنستان موجب شده تا تکنیک رنگرزی در این کشور هم پیشرفت‌های قابل توجهی داشته باشد و بسیاری قالی ارمنی را تنها به‌خاطر کیفیت و ماندگاری رنگش می‌خرند.
قالی‌بافان ارمنی معتقدند باید با حال خوب فرش را بافت؛ وگرنه هر گونه دلخوری و ناراحتی حین بافتن فرش، ممکن است منجر به از بین رفتن رنگ آن شود.
با دیگر فرش‌های خارجی آشنا شوید: فرش برزیلی؛ فرش از چرم دباغی شده
فرش آرتساخ؛ مهم‌ترین دستباف ارمنی‌ها
قالی بافته شده در قره‌باغ را حتما باید در فصلی جدا بررسی کرد. اما در یک نگاه کلی قالی‌های بافته شده در این منطقه به دو دسته قالی‌های آذربایجانی و قالی‌های ارمنی تقسیم می‌شوند. آنچه در آرتساخ قره‌باغ بافته می‌شود، معروف‌ترین و مشهورترین قالی ارمنی دانست. بسیاری از مسافران و گردشگران به عشق خرید قالی آرتساخ به ارمنستان می‌روند.
- این قالی‌ها که متاثر از قالی‌بافی قفقاز هستند، با گره متقارن بافته می‌شود.
- اهالی آرتساخ سختگیری شدیدی در رنگرزی فرش‌های‌شان دارند و برای همین فرش‌های این منطقه به داشتن رنگ‌هایی با کیفیت و ماندگار مشهور است.
- در آرتساخ بافتن فرش با زمینه قرمز بسیار رایج است و اغلب از طرح‌های هندسی در این فرش‌ها استفاده می‌شود.
- فرش‌های آرتساخ چندان شلوغ نیستند و تلاش می‌شود رنگ زمینه فرش بیشتر به چشم بیاید.
رویدادهای معاصر و درگیری‌های ارمنی‌ها و عثمانی‌ها موجب شده تا بخشی از تاریخ بافت فرش ارمنستان به ویژه فرش‌های آرتساخ، با تهدید روبرو شوند. اکنون موزه‌ای در امریکا برای پاسداشت هنر فرش آرتساخ برپاست و در آن نزدیک به ۳۰۰ نمونه از فرش‌های گران‌بهای آرتساخ نگهداری می‌شود.
همچنین استادکاری ماهر فرشبافی هم در جریان این مهاجرت‌ها در امریکا و بخش‌هایی از اروپا پراکنده شده‌اند. در این روزگار هنر قالی‌بافی در آرتساخ احیاء شده و این منطقه به یکی از قطب‌های فرشبافی تبدیل شده.
بیشتر بدانید؛ شگردهای خرید فرش دستباف که هر کسی نمی‌داند!
گیومری، دومین مرکز بافت قالی ارمنی
از آنجایی که ارمنستان از دیرباز محلی برای بافت فرش و صادراتش به مراکز مسیحی اروپا بود، جریان بافت و فروش فرش در این کشور خیلی زود صنعتی شد و کارخانه‌های بافت فرش دستباف و صادراتشان به جای‌جای دنیا در این کشور رونق گرفت. در حال حاضر جریان فرش‌های دستباف در ارمنستان، در اختیار چند کارخانه بزرگ و قدیمی است که معروف‌ترین و قدیمی‌ترینش کارخانه توفنکیان است.
یکی از مناطقی که بیشترین بافنده را برای کارخانه توفنکیان دارد، شهر گیومری است که دومین شهر مهم در بافت قالی ارمنی است. عمده فرش‌هایی که در این شهر بافته می‌شود، برای جهیزیه دختران و نوعروسان استفاده می‌شود.
بعد از جریان نسل‌کشی در ارمنستان، هنر بافت قالی ارمنی با یک توقف جدی مواجه شد. اما بعد از آن بود که احیای فرش ارمنستاندر دستور کار قرار گرفت و در زمان حکومت شوروی بر این منطقه، تلاش زیادی برای احیای سنت فرش ارمنی شد.
برای دیدن آگهی‌های فرش در دیوار کلیک کنید
قالی ارمنی از آن دست فرش‌هایی است که در دکوراسیون مینیمال و مدرن، جای خود را به‌راحتی باز می کند. برای آشنایی بیشتر با این نوع چیدمان، راهنمای زیر را بخوانید:
به خواندن ادامه دهید: چطور خانه‌ای با دکوراسیون مدرن و مینیمال داشته باشیم؟
قالی یتیمان ارمنی
ماجرای اختلافات میان ارمنی‌ها و ترک‌های عثمانی تاثیر فراوانی بر سنت فرشبافی این کشور گذاشته است. یکی از آثار به‌جا مانده از این اختلافات و جنگ‌ها، قالی زیبایی است که به «قالی یتیمان ارمنی «The Armenian Orphan Rug» مشهور است. در جریان نسل‌کشی اوایل قرن نوزدهم در ارمنستان، تعداد زیادی از ارمنی‌ها آواره شدند.
ایالات متحده به جمع زیادی از این ارمنی‌های آواره، پناه داد. بخشی از این آوارگان ارمنی هم در کشورهای منطقه پخش شدند. از جمله چهارصد کودک که در روستای «غزیز» که آن زمان در سوریه بود و حالا در جغرافیای لبنان قرار دارد.