فرش نپال؛ میراثی نرم از هیمالیا
تاریخچه فرش نپال (فرش تبتی) و بررسی ویژگی‌های آن
یکی از انواع فرش‌های شرقی، فرش نپال است. فرشبافی در کشور نپال یکی از بزرگترین صنعت‌های این کشور است و در واقع هسته مرکزی صادرات نپال بر پایه فرش نپال است. از لحاظ جغرافیایی، نپال از شمال هم‌مرز هند و در جنوب با تبت مرز دارد و رشته‌کوه‌های هیمالیا مرز بین نپال و چین است. در ادامه به بررسی فرهنگ این کشور و تاثیر آن بر بافندگی فرش نپال می‌پردازیم.
تاریخچه فرش نپال
هنر بافندگی یک سنت قدیمی در مناطق کوهستانی کشور پادشاهی نپال است. در اوایل دهه ۶۰ میلادی و با ورود پاهندگان تبتی به نپال، تولید و صادرات یک فرش با کیفیت آغاز شد. فرش‌های تبتی در نپال توسط پناهندگان تبتی که در سال‌های ۱۹۵۹ و ۱۹۶۰ مهاجرت کرده‌اند، در مراکزی که برای پناهندگان با هدف کمک و حمایت از مردم فقیر توسط سازمان ملل متحد و صلیب سرخ تشکیل شد، بافته شد.
مراکز عمده شهری و بافندگی نپال کاتماندو، پوخارا و پاتان هستند. در حال حاضر ۹۵ درصد از تولید فرش در دره کاتماندو متمرکز شده است و ۵ درصد باقیمانده، در تعدادی از مناطق دیگر کشور بافته میشود. تولید فرش‌های نپالی در دهه ۱۹۷۰ در نپال افزایش یافت و بومیان این منطقه خط تولید را از فرش‌های پشمی کوچک‌تر، به قطعات بزرگ‌تر افزایش دادند که تقاضای آنها را در سراسر بازار اروپا افزایش داد.
در ایتدا بازاریابی برای این بافته، فرش نپال محدود به گردشگرانی بود که از پادشاهی نپال دیدن می‌کردند، اما بعدها در دهه ۷۰ میلادی اولین صادرات فرش نپال به کشور سوییس بود و هم‌اکنون فرش نپال به‌عنوان یک کالای تجاری یکی از مهمترین محصولات صادراتی این کشور است.
معمولا تجار و واردکنندگان فرش از فرش نپال به‌نام فرش تبتی یاد می‌کنند، در واقع فرش‌های نپالی فرشی با دو نام هستند، هرچند در نپال بافته شده باشد. درفرآیند تولید فرش نپال تا قبل از سال ۱۹۸۴ از هیچ ماشین‌آلاتی استفاده نمی‌شد. کل فرآیند از مرتب‌سازی پشم تا مرحله بسته‌بندی محصول نهایی، با فرآیند دستی انجام شد.
کیفیت فرش نپال
فرش نپال کیفیت قابل قبولی دارد و بین ۶۰ تا ۱۵۰ گره در هر اینچ یا ۲/۵ سانتی‌متر مربع بافته میشود. فرش‌های نپالی – تبتی دارای چند ویژگی متمایز هستند که معمولا با تراکم گره‌ها مشخص میشود. تولیدات عمده فرش تبتی با کیفیت ۶۰ گره است؛ اما تقاضا برای کیفیت ۸۰ گره، ۱۰۰ گره و بالای ۱۰۰ گره فرش نپال در حال افزایش است.
تکنیک بافت فرش نپال
فرش نپال نه تنها با طراحی و نقش آن، بلکه با تکنیک بافت آن قابل تشخیص است. فرش با استفاده از پشم برای پود، تار و گره بافته میشود و به لطف گره خاصی که برای بافتن نخ‌های پشم استفاده میشود، فرش نپال و تکنیک گره‌زنی آن را از همه فرش‌های دیگر متمایز می‌کند.
نخ‌های پشمی دارای خاصیت کشسانی قابل توجهی هستند و به فرش‌ها اجازه می‌دهند گره محکم و مقاومی داشته باشند.در کارگاه‌های بافت فرش تبتی در نپال از دارهای عمودی استفاده میشود که غالباً با چوب ساخته میشوند. چله‌کشی قالی‌های نپال معمولا به روش فارسی انجام میشود.
در بافت فرش تبتی از گره متقارن استفاده میشود. گره در فرش‌های نپالی به شیوه فارسی‌بافی است؛ اما با این تفاوت که هر ردیف گره به دور یک میله آهنی با قطر استاندارد، بافته میشود و این میله در میان تارها قرار دارد. پس از اتمام گره هر رج، با چاقویی تیز نخ‌های خامه دور میله بریده میشود و سپس بیرون کشیده میشود. طول نخ‌های خامه، بستگی به قطر میله دارد و می‌تواند متغیر باشد، با قیچی صاف و یک‌دست میشود. طول خامه‌ها معمولاً بین ۹ تا ۵/۹ سانتی‌متر است.
در بافت فرش‌های نپال، شیرازه پیچی رایج نیست. پس از اتمام بافت فرش نپالی، ابتدا نواری از جنس برزنت به پشت فرش می‌چسبانند و بعد شیرازه به فرش نپالی دوخته میشود. فرش‌های بافت نپال در برخی کشورها با ضمانتی ۱۵ساله فروخته میشوند.
فرش نپال از باکیفیت‌ترین پشم پشم‌های وارداتی از تبت، نیوزلند، استرالیا و بریتانیا تهیه میشوند. در بین محصولات طبیعی نپال، ابریشم بامبو معروف‌ترین محصولی است که در گلیم و فرش‌های دستباف نپال استفاده میشود.
پشم گوسفندانی که در این منطقه جغرافیایی زندگی می‌کنند، به‌دلیل داشتن مقادیر زیادی لانولین، نرم و گرم است. به همین علت است که فرش های نپال در دنیا به فرش گرم و نرم معروف هستند.
طرح و نقش فرش تبتی
طرح سنتی و قدیمی فرش تبتی به‌طور کلی متاثر از زندگی به روش بودایسم و هندوئیسم است. بیشتر نقوش تبتی که تلفیقی از نقش‌های چینی، مغولی و ترکی است. این طرح‌ها نمادی از شیوه تفکر است. از متداول‌ترین نقوش تبتی صلیب شکسته است که نشانه نور هدایت است. گل نیلوفر آبی، سیمرغ و پرنده‌های اسطوره‌ای و نقش ببر که از نقش‌های اصلی فرش نپال است.
برخی نقش‌ها هم یادآور نقوش سنت چینی است. مثل اژدها، مرواریدها. یکی از عناصر دیگر رایج در فرش نپال مروارید آتشین است. این نقش نشان‌دهنده مرواریدهایی است که توسط شعله‌های آتش احاطه شده و در وسط صحنه معلق هستند. در مقابل، در فرش‌هایی با طرح گل، گل‌های نیلوفر آبی و گل صد تومانی معمولاً بیشترین عناصر را تشکیل می‌دهند
در نپال فرش‌های باستانی وجود دارد که به‌طور خاص بافته می‌شد تا به‌عنوان زین حیوانات استفاده شود. همچنین فرش‌هایی برای استفاده عالی‌ترین شخصیت‌های معنوی جامعه وجود داشت. مخصوصاً فرش‌های ظریفی برای این چهره‌های برجسته ایجاد شد که با تکثیرهای جذاب و استادانه ببرها تزئین شده بود. ببر در نپال حیوانی است که نماد قدرت معنوی است.
بر خلاف سایر مناطق آسیا، طراحی فرش جدید در تبت و نپال ساده است. طرح‌های جدید فرش نپال معمولا انتزاعی و نامحسوس هستند. نقش‌ها خیلی استادانه و هنری نیستند . تزئینات غنی نمونه فرش ایرانی در اینجا جای خود را به نقوش هندسی و فرش های تک رنگ می دهد که در سادگی شگفت آور هستند. مانند فرش‌های ترکمنی، هیچ نقش و نگار مرتب تکرار شده‌ای وجود ندارد.
سال‌های اخیر تولیدکنندگان فرش تبتی طراحی و رنگ‌های مدرن را مطابق با سلیقه بازار در طراحی فرش به‌کار برده‌اند. فرش جدید نپال اکنون بیشتر تحت تاثیر هند و کشورهای غربی است، رنگ‌ها جسورانه‌تر شده‌اند و الگوهای هندسی و استفاده از نمادهای انتزاعی و ترکیب آن در فرم هنری از ویژگی‌های فرش نپال است.
بیشتر بدانید؛ فرش مغولستان؛ زیراندازی نمدی برای یورت‌نشین‌ها
اندازه و ابعاد فرش نپال
فرش‌های تبتی علاوه‌بر طراحی، به‌دلیل اندازه کوچکشان از دیگر فرش‌های سنتی آسیایی متمایز میشوند. در واقع، فرش‌های معمولی نپال معمولاً اندازه کوچکی دارند. حال ببنیم دلیل کوچک بودن فرش نپالی چیست؟
در زمان‌های قدیم، این فرش‌ها برای استفاده فردی و تزئین معابد در نظر گرفته شده بودند. بنابراین نیازی به تولید و بافت فرش نپالی بزرگ نبود. تزیین مکان با فرش نپال به‌خودی خود هدف نبود، بلکه فضای نشستن را محدود می‌کرد.
با گذشت زمان، فرش‌هایی که در اصل برای دعا و مراقبه طراحی شده بودند، از مکان‌های عبادت یا مکان‌های خانگی که به نماز اختصاص داده شده بود، نقل مکان کردند. به عبارت دیگر، این فرش‌ها تبدیل به یک عنصر تزئینی شده‌اند که در تمام مناطق خانه‌های نپالی، گسترش یافته است. امروزه وقتی صحبت از فرش‌های مجلل نپال میشود، معمولاً باید بین فرش‌های که برای مراقبه استفاده میشود و فرش‌هایی که برای غنی‌سازی محراب‌ها و پوشاندن ستون‌های معبد استفاده میشوند، تمایز قائل شد.
انواع فرش نپال بسیار مجلل و به لطف اندازه کوچک و طرح‌های ساده و در عین‌حال چشم‌گیرشان، می‌توانند در خانه‌های مدرن با سبک‌های بسیار متنوع جایی پیدا کنند. فرش کوچک و ساده، معمولا که گواه منحصربه‌فرد بودن و خوش سلیقه بودن میزبان است و با این ویژگی فرش نپال گزینه خوبی است.
درکشور نپال معمول‌ترین اندازه تولید فرش‌های کوچک در ابعاد یک‌متروشصت سانتی‌متر در یک‌متر و نود سانتی‌متر است. نیمی از تولیدات فرش تبتی معمولاً در این ابعاد است، زیرا این اندازه توریست‌ها بیشتر می‌پسندند. در آلمان بیشتر قالیچه و در آمریکا قالی‌های نپالی مورد تقاضاست. از سال ۱۹۸۰ که کار کودکان غیرقانونی شناخته شد و رسانه‌های غربی به این موضوع توجه کرده‌اند صادرات فرش نپال سقوط کرد.
نصب برچسب child – labor در پشت فرش‌ها تمهیدی برای رعایت این قانون است. اکنون خریداران اصلی فرش نپالی کشورهایی مانند: آلمان و آمریکا هستند، اما فروشندگان و صادرکنندگان فرش نپال در پی ایجاد بازارهای جدیدی در انگلستان نیز هستند.
بیشتر نیروی کار فرشبافی در نپال، زنان هستند که به بافتن فرش مشغولند و امور مقدماتی از قبیل ریسندگی را نیز انجام می‌دهند. مردان نپالی معمولاً به کار دامداری، رنگرزی نخ‌ها، دارکشی، بریدن قالی، طراحی و نقشه‌کشی می‌پردازند. کودکان نپالی نیز به‌عنوان کارآموز در گروه‌های سه و چهارنفره بر سر دار به‌کار گرفته میشوند. کارگاه‌های بافت فرش تبتی یا به‌صورت خانگی است و یا متمرکز.
کارگاه‌های بافت فرش تبتی
کارگاه‌های خانگی معمولا شرایط نور و بهداشت خوبی ندارند و کودکان کار در آن مشغول به‌کار هستند. در کارگاه‌های متمرکزشرایط کمی بهتر است و شاغلین این کارگاه‌ها از فضای بهداشتی و آموزشی برخوردار هستند. بعضی ارگان‌ها مثل صلیب سرخ و مراکز خیریه نیز کارگاه‌های فرش بافی در نپال تاسیس کرده‌اند که در آن کارگران با سن قانونی را به‌کار می‌گیرند. عمده‌ترین شرکت‌های تولیدکننده فرش نپال دو شرکت، شرکت راگ‌من (rugman) و شرکت جوالکل (Jawalakel) هستند.