فرش کردی؛ سردوش آهنی بر شانه‌های زاگرس

بافندگان کوهستانی کرد که معمولاً زن هستند، با خانواده خود در سیاه‌چادری بافته‌شده از موی بز، زندگی می‌کنند و فرش کردی را بر روی دارهای ابتدایی قابل حمل می‌بافند. بافندگان، گیاهان و ریشه‌های گیاهان محلی را جمع می‌کنند و از جوشاندن آن‌ها طیف بی‌انتهایی از رنگ‌های مختلف را به‌دست می‌آورند. بافندگان انواع فرش کردی سنت فرشبافی را در گذر ایام، همچنان مانند گذشته ادامه داده‌اند و فرش‌های آنتیکی بافته‌اند که انطباق‌پذیری و روحیه مستقل مردمان کرد را به‌تصویر می‌کشد. قالی‌های دستباف کرد و انواع فرش کردی به روشی ساده و ابتدایی بافته می‌شود. 

قوم کرد در ناحیه‌ای به وسعت بیش از صد‌‌‌و‌چهل‌هزار مایل مربع در غرب ایران، شرق ترکیه و عراق، در رشته کوه‌های آذربایجان ایران و قزاقستان شوروی و در ناحیه کردستان شمال شرقی ایران سکونت دارند. سبک زندگی مردمان کرد در گذر زمان، از گله‌داری و زندگی عشایری در کوهستان‌های صعب‌العبور، به زندگی روستایی و کشت گندم و جو و در نهایت به زندگی شهرنشینی و تجارت پارچه کتی‌فلانل تبدیل شده است. 

تاریخچه فرش کردی

تاریخچه بافت فرش کردی در غرب ایران، به قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم میلادی برمی‌گردد. تمام قالی‌های کردستان در ابتدا مطابق سنت عشایری بافته می‌شد. به‌تدریج کارگاه‌های بیشتری شروع به تولید فرش‌های نفیس صادراتی کردند. فرش‌ کردستان در میان منسوجات و دست‌‌بافته‌های اعلاء کردی نمونه‌ی بی‌نظیری از رنگ و طرح کردی هستند. مشخصه‌ی بارز انواع فرش کردی و فرش کردستان طرح‌های هندسی افشان بی‌نظیری است که غالباً بر مبنای نمادهای زبان کردی، ترسیم شده‌است. 

یکی از مشهورترین نقش‌های فرش کردی فرش باغی کردی است که تصویری از یک باغ سنتی ایرانی را از ارتفاع بالا نشان می‌دهد. منابع آب، توپوگرافی، تراکم و شاخ و برگ درختان هماهنگی و زیبایی بی‌نظیری دارد. هرچند ترنج مرکزی در بعضی از فرش‌های دستباف کردی دیده می‌شود؛ اما طرح سراسری یا افشان شامل طرح میناخانی یا نگارهای هندسی در فرش کردی متداول‌تر هستند.

ویژگی‌های فرش کردی

بافندگان کرد معمولاً از گره متقارن کردی روی چله‌پشمی استفاده می‌کنند؛ انواع فرش کردی مثل فرش‌ بیجار. زمینه فرش معمولاً آجری‌رنگ و پرتقالی است و نقوشی به رنگ آبی، سبز و اخرایی روی آن جلوه‌گری می‌کند. این رنگ‌ها به نمادهای سنتی کردی که رو فرش بافته می‌شود، جان می‌دهد. انواع فرش کردی دوام بسیار زیادی در برابر پوسیدگی و ساییدگی دارد و در استفاده روزمره‌ بسیار مقاوم است.

چله فرش دستباف کردی معمولاً با پشم ضخیم کشیده می‌شود و فرش نیز با گره دوگانه بافته می‌شود. چنین ساختار محکمی باعث شده است که بسیاری از فرش‌های کردی در برابر گذر زمان تاب بیاورند و امروزه قابلیت عرضه به عنوان یک اثر هنری را دارند.

تفاوت فرش کردی با فرش‌های عراق

بافت فرش‌های کردستان ایران با فرش‌ کرد‌ی ساکنان عراق و ترکیه تفاوت دارد. فرش کردستان ایران ظریف‌تر و منسجم‌تر است، به فرش‌های عشایری شباهت کمتری دارد، تقریباً به اندازه فرش‌های کلاسیک کوتاه روگیری می‌شود. به‌علاوه موقعیت جغرافیایی ایران نیز بر فرش کردستان ایران اثر می‌گذارد، نقوش هندسی بزرگی در میانه فرش‌های شمال ایران به‌چشم می‌خورد که بیانگر اقتباس بافندگان کرد از سبک قراباغ است. 

هرچه به سمت جنوب و کرمانشاه می‌رویم طرح‌ها تنوع گیاهی پیدا می‌کند و ردیف بوته‌های گل، به ویژه در فرش سنندج به چشم می‌خورد. قالی‌های عشایری‌بافت کردستان غالبا توسط قالی‌بافان کلیایی ساکن سنقر بافته می‌شود. این قالی‌ها وی‍ژگی‌های خاصی دارند؛ مثل استفاده از پشم شتر در بافت آن‌ها. قالی عشایری کرد، دارای بافتی زمخت و خشن است و در ابعاد کوچک بافته می‌شود. استفاده از رنگ‌های قرمز، زرد مایل به سبز و قهوه‌ای دراین بافته‌ها رواج بسیاری دارد. تار و پود آن‌ها اغلب از پشم است. پرز قالی‌ها را بلند قیچی می‌کنند که باعث می‌شود قالیچه‌ها، ظاهری گوشتی پیدا کنند. گره مورداستفاده در آن‌ها معمولاً گره متقارن است.

قالی‌های بافت روستا به‌علت استفاده از پودهای ضخیم پشمی، دارای بافت سنگین و پرزهای بلند و گوشتی هستند، از این‌رو، آن‌ها را در اصطلاح محلی «خرسک» می‌نامند. طرح این قالی‌ها بیشتر هندسی است و طراحی این فرش‌ها به‌صورت «ذهنی بافت» اجرا می‌شود. به این معنی که هر بافنده در بافت نقشه‌ای خاص مهارت می‌یابد و طرح کلی آن را در ذهن خود حفظ می‌کند و هربار بر طبق سلیقه خود آن را می‌بافد. رنگ زمینه بیشتر این قالی‌ها تیره است و طرح‌ها با تضاد رنگی مشخص بر آن قرار می‌گیرد. 

مناطق مهم بافت انواع فرش کردی

درحال‌حاضر شهرهای شهرهای سنندج، بیجار،سقز، کامیاران، قروه، بانه، دهگلان و دیواندره در استان کردستان در زمینه فرشبافی فعالیت دارند. کردستان ایران از نقطه نظر قالیبافی دارای دو قطب فعال است که یکی از آن‌ها شهر سنندج و دیگری بیجار است. 

سنندج در سال ۱۲۵۹ هجری شمسی به مرکز کردستان تبدیل شد و بافندگان سنندجی شروع به بافت فرش‌هایی محکم‌تر با نقشه‌هایی ظریف و پیچیده کردند که باید کوتاه روگیری می‌شد تا مورد پسند اشراف ایرانی قرارمی‌گرفت. بافندگان سنندجی بافت‌هایی، غالباً ابریشمین را با تراکم گره بالایی تولید کردند که به خوبی توان رقابت با فرش‌های کارگاهی شهرهای بزرگ را داشت.

طرح‌های رایج در انواع فرش کردی

هنر فرشبافی بخش مهمی از میراث فرهنگی مردمان کرد شمال غربی ایران است. قالی‌بافان کرد از طرح‌های فرش آنتیک همسایگان هم اقتباس کرده‌اند. این اقتباس در فرش‌های عشایر و روستایی کردهای آذربایجان و قزاقستان دیده‌ می‌شود. کردهای شمال‌غربی طرح‌های رایج در فرش‌های قزاقستان قراباغ و قزاق، مانند زمینه‌هایی با نوارهای مورب، پرچین‌های کنگره‌دار و حاشیه‌های اژدهایی را اقتباس کردند.

هرچند فرش‌های آنتیک کرد علی‌رغم این وام‌گیری‌ها به‌لحاظ بداهه‌پردازی و انتخاب گسترده رنگ‌ها، شامل استفاده آزادانه از صورتی، لیمویی تا سبز جنگلی، آبی آسمانی و آبی پودری، پرتقالی و زرد کاملاً متمایز از فرش‌های ترک است. در واقع رنگ در بسیاری از فرش‌های آنتیک کردهای شمال‌غربی به عنصری غالب تبدیل شده است که حتی بر طرح نیز برتری دارد. با این توصیف، فرش کردی نمونه‌های بی‌نظیری برای مطالعه در زمینه هنر انتزاعی مدرن محسوب می‌‌شود.

طرح ماهی درهم، عمده‌ترین طرح مورد استفاده در فرش سنندج است، هرچند که در گذشته طرح‌های متنوعی در این شهر بافته می‌شد؛ اما امروزه بخش اعظم قالی‌های دستباف این شهر، طرح ماهی درهم (هراتی) است که در قالب‌های گوناگون لچک ترنج (که در زبان محلی آن را کلاه فرنگ می‌گویند) و سه ترنج و … بافته می‌شود.

طرح‌های دیگر در بافت قالی و فرش سنندج عبارتند از:

• طرح بته جقه
• طرح گل فرنگ
• طرح گل و بلبل
• طرح وکیلی

طرح بته جقه

طرح بته‌جقه‌های فرش کردی با بته‌جقه‌های مناطق دیگر چون کرمان و قم تفاوت دارد. مانند: جقه‌چارکی، جقه‌توپی، جقه‌بادامی، جقه‌نیم‌گره‌ای ، جقه‌گره‌ای، جقه و مروارید، جقه و قندیل، جقه‌زمردی، جقه پا شتری و …

طرح گل فرنگ‌

با ورود پارچه‌های خارجی به ایران، کاربرد طرح گل‌فرنگ در بسیاری از صنایع‌دستی ایران رایج شد که از آن جمله گل‌فرنگ‌های متداول صنایع‌دستی در کردستان است. برای مثال «گل جرسه» که از پارچه‌های ژرسه فرانسوی گرفته شده است و «دسته گل»(گل محمدی) که شامل دسته‌های گل رز و یا «گل میرزاعلی» است و در انواع فرش کردی بسیار استفاده می‌شود.

طرح گل و بلبل

یکی دیگر از طرح‌های پراستفاده در فرش کردی طرح گل و بلبل است. در طرح گل و بلبل دسته‌هایی از گل‌ها همراه با شاخه‌هایی که بر روی آن پرندگان قرار دارند دیده می‌شود. در طرحی معروف به «عروس و داماد» هم علاوه‌بر این گلها و پرنده‌، آدمک‌هایی نیز اضافه می‌شوند.

طرح گل وکیلی

زمینه‌ای پر از گل‌های تجریدی که در میان آن‌ها نگاره‌های دیگری نیز نقش شده است. امروزه بافت این طرح‌های متنوع بسیار کم شده و می‌توان گفت در پایان جنگ جهانی دوم، بافندگان سنندج این طرح‌ها را کنار گذاشتند و اینک «ماهی سنه» از نقشه‌های رایج در فرش‌های کردی سنندج است. 

قالی‌بافی و پیشرفت آن در سنندج سابقه‌ای حدود ۱۰۰ سال دارد؛ اما شهرت سنندج بیشتر به‌واسطه‌ی گلیم‌های بسیار نفیس آن است که دارای شهرت جهانی است. گلیم‌هایی با بافت مسطح که نقوش منحنی و به‌هم فشرده‌ی روی زمینه‌ی آن تضاد آشکاری با طرح‌های هندسی گلیم‌های عشایری خاور نزدیک دارد.

گوسفندان دشت‌ها و کوهپایه‌های کردستان معمولاً از نژادهای «کُردی» و «مریوانی» استو از همین‌رو پشم مصرفی در قالی‌بافی سنندج بیشتر از نوع دستریس و بسیار نازک بوده تا حدی که گاهی اوقات تفکیک و تشخیص نخ‌های دستریس و کارخانه‌ای مشکل است. فرش سنندج به روش ترکی چله‌کشی می‌شوند و چله‌ها امروزه از جنس پنبه هستند. 

دارهای مورد استفاده در مناطق شهری، عمودی و از نوع ثابت است. رج شمار فرش‌های قدیمی سنندج بین ۱۵ و حداکثر ۲۵ متغیر بودند، اگرچه در معدود نمونه‌های نفیس و منحصربه‌فرد رج شمارهای بالاتر نیز دیده شده؛ اما قالی‌های امروز سنندج دارای رج‌شماری بین ۲۵ تا ۳۵ هستند. یکی از ویژگی‌های بارز فرش سنندج، پرزهای کوتاه آن است که معمولاً پرداخت و قیچی آن در زمان بافت انجام می‌شود.

بیجار هم به‌عنوان یکی از متقدمین صنعت فرش بافی در ایران به حساب می‌آید، مناطق قالیبافی در گذشته و حال، شامل شهر بیجار و روستاهای اطرافش است. بسیاری از قالی‌های قدیمی کردستان که در موزه‌های بزرگ فرش در داخل و خارج کشور نگهداری می‌شوند فرش بیجار هستند.

ویژگی شاخص فرش بیجار، ساختار متراکم این قالی‌هاست، بافت آن‌ها به‌گونه‌ای است که نمی‌توان آن‌ها را تا کرد. در قدیم به این فرش‌ها «لول» می‌گفتند، این کلمه بیانگر استحکام بیش از حد فرش‌های بیجار است.

برای تولید این فرش که مانند تخته محکم است، یک پود بسیار ضخیم را علاوه‌بر یکی دو پود نازک، وارد بافت فرش می‌کنند. این عمل به‌صورت متناوب در تار و پود فرش تکرار می‌شود. با کوبیده شدن گره‌های فرش توسط شانه آهنی، بافت فرش بسیار محکم‌تر می‌شود. نقش فرش‌های این منطقه بیشتر شامل طرح‌های منظم است و به‌نسبت نوع روستایی آن، دارای خطوط ملایم‌تر و نقش مایه‌های طبیعی‌تری است.

فرش دستباف کرمانشاه

کرمانشاه شهر و ناحیه‌ای در غرب ایران است. تولید فرش سیدعبدالهی به‌وسیله تولیدکننده‌ای به‌همین‌نام در کرمانشاه آغاز شد و افزایش طرح‌‌های دیگر که متأثر از نقوش فرش ساروق، کرمان و بیجار بود، در واقع نشان‌دهنده سابقه بافت فرش شهری کرمانشاه در آغاز قرن حاضر است. فرش‌های کرمانشاه هم یکی از انواع فرش کردی است که نمونه‌ای منحصر‌به‌فرد از فرش آنتیک ایرانی است. نقوش هندسی در کنار تاکید بر خطوط به‌دقت بافته شده و توجه به جزئیات، مشخصه‌ی اصلی فرش کردی دستباف کرمانشاه است.

به‌طورکلی، فرشبافی کرمانشاه را باید در مناطق روستایی و ریشه آن را در قالی‌بافی عشایری جستجو کرد. قالی‌بافی به‌صورت یک فعالیت با ارزش خود مصرفی و با نقشه‌های بومی و محلی‌ از سال‌ها پیش‌ دربسیاری‌ از  روستاها و در میان عشایر منطقه‌کرمانشاه وجود داشته‌است.

نقشه‌های‌ محلی‌شناخته‌شده که‌ نام‌ روستاهای‌ معینی‌ را بر خود دارند، مصداق این سخن است. مثل نقشه‌های کیونانی، حسین‌آبادی، اکبرآبادی و غیره که به نام روستاهای کیونان، حسین‌آباد و اکبرآباد نامیده شده است.

در این میان انواع فرش کردی «نقش بازوبندی» که آن را در بعضی روستاهای سنقر «شیرین شکر» هم می‌نامند، تنها نقش بومی است که هنوز هم بازار خوبی دارد. نقشه‌های متداول و مرسوم در منطقه، از چندین نقش شناخته‌شده تشکیل یافته‌اند که در انواع فرش کردی به‌کار می‌روند. این نقشه‌ها عبارتند از: نقشه دار گل، بازوبندی سماوری، عبداللهی، اکبرآبادی، حسین آبادی، کیونانی که به نام روستای کیونان از توابع دهستان بیلوار نامیده می شود، ولی در نزد تاجران و دلالان به نامهای خانم بافت و تخت جمشیدی نیز شهرت دارد.

هر یک از نقش‌ها مجموعه‌ای از خرده‌نقش‌ها را دربرمی‌گیرند. خرده‌نقش‌ها نیز تعدادشان بسیار زیاد است که مثل: پنجه، حوض، ماسی (به معنی ماهی)، ملوچک (گنجشک)، ماهی، چراغ، ماه، خرس، قلاب، چکش، بازو (وردنه)، شمامه (دستنبو)، بازوبند، دارگل، بال، نان، ماه، شال، آفتابه، یقدان (صندوق و یخدان)، سماور، مسجد، پنجره، گل مروارید، گل زنگوله، گل جقه، پرچم.

البته به‌غیر از نقشه‌هایی که فقط به منطقه کرمانشاه اختصاص دارند، نقوش غیربومی دیگری نیز که هریک به منطقی مخصوصی تعلق دارند و در بازار پذیرفته شده‌اند. این نقوش که اکثراً به نام خاستگاه اولیه‌شان مشهورند که عبارتند از: نقشه اُشبن که متعلق به یکی از روستاهای نهاوند،  نقشه جوزان مربوط به منطقه ملایر، نقشه بُرچِلو مربوط به منطقه اراک، ماهی درهم در کردستان و ماهی نقش بومی متعلق به بیجار است.

قطع دستباف‌های فرش‌های کردی که معمولاً در اندازه های ۵/۱*۳ ذرع و ۲*۳ ذرغ و ۱*۲۵/۱ ذرع (پنج‌چارکی) و کناره به اندازه ۱*۵ ذرع است، که امروزه با توجه به خواست بازار، تغییراتی یافته است. 

برای دیدن آگهی‌های فرش کردی کلیکی کنید

فرش کردی در آذربایجان غربی

قالی مهاباد یا فرش مهاباد از فرش‌های سبک روستایی است که در منطقه مهاباد واقع در استان آذربایجان‌غربی در شمال‌غرب ایران بافته می‌شود و در دسته‌بندی فرش کردی قرارمی‌گیرد. در این قالی از گره متقارن با تار و پود پنبه‌ای و پرز پشمی استفاده شده است. طرح هندسی از طرح‌های رایج و قرمز، آبی، عاجی و بژ از رنگ‌های رایج قالی مهاباد است. امروز انواع فرش‌های دستبافت منطقه مهاباد در طرح‌های قبا، ماهی، نقشه، افشار و فرش تمام ابریشم تولید و روانه بازار می ‌شود.

 فرش کردی قوچان و بجنورد

یکی دیگر از تولیدکنندگان انواع فرش کردی دستباف، دو شهر قوچان و بیرجند در استان‌های خراسان رضوی است. شاه ایران در سده‌های هفدهم و هجدهم میلادی این اقوام را مجبور کرد که برای محافظت از مرزهای ایران در برابر هجوم ترکمن‌ها و ازبک‌ها، به این ناحیه مهاجرت کنند. کردهای قوچان شمال‌شرقی ایران طرح‌های فرشبافی همسایگان بلوچ و ترکمن خود را ظرف این سیصدسال مجاورت، اقتباس کردند.

فرش دستباف کردهای شمال‌شرقی ایران از دید یک تازه‌کار تفاوتی با فرش بلوچی ندارد؛ اما کارشناس خبره فرش متوجه رنگ‌بندی متنوع‌تر و ملایم‌تر، خطوط نه‌چندان صاف و استفاده بی‌قاعده از گل‌ها و حیوانات بسیار کوچک در طرح اصلی فرش‌های کرد می‌شود و می‌تواند آن را به‌خوبی از دیگر فرش‌های شرقی تشخیص دهد. نکته دیگر اینکه انواع فرش کردی همواره با گره‌های متقارن بافته می‌شود، حال آن که فرش‌های بلوچ و ترکمن عمدتاً با گره نامتقارن بافته می‌شود.