تاریخچه شرکت سایپا در جایگاه یکی از دو خودروساز بزرگ و بنام ایران از اهمیت بالایی برخوردار است. هرچند امروز، بسیاری سایپا را به عنوان یک کمپانی با آمار تیراژ بالای تولید و کیفیت ساخت پایین می‌شناسند، اما دانستن عقبه آن و چگونگی تاسیسش می‌تواند جذاب و جالب توجه باشد.

علاوه‌بر این می‌توان براساس تاریخچه سایپا، بهتر و اصولی‌تر نقص‌ها و کمبود‌های این کمپانی را مورد نقد قرار داده و باید‌هایی که می‌بایست به آن‌ها دست یابد را در بین مطالبات عمومی از مسئولین آن قرار داد؛ چرا که آگاهی به این تاریخچه، امکان بهتری برای مقایسه آن با کمپانی‌ها و خودروسازان هم‌سطح و هم‌سابقه‌اش فراهم می‌کند. همچنین، باید پذیرفت که تاریخچه سایپا بخشی از تاریخچه صنعت کشور است و علم به آن می‌تواند چشم‌انداز کامل‌تری از وضعیت صنعت کشور در اختیار ما قرار دهد.

در این مطلب از بلاگ دیوار سعی داریم مروری بر تاریخچه شرکت سایپا داشته باشیم تا ببینیم دومین خودروساز کشور از ابتدا تا امروز با چه فراز و فرودهایی روبه‌رو بوده است.

تاریخچه شرکت سایپا: تاسیس و راه‌اندازی

تاریخچه شرکت سایپا به تاسیس شرکت «تولید اتومبیل سیتروئن ایرانی» در سال ۱۳۴۴ بازمی‌گردد. در واقع، برند سایپا (SAIPA) برگرفته از عنوان فرانسوی Société Anonyme Iranienne De Production Des Automobiles Citroën بود که در آن زمان سایپاک (Saipac) نامیده می‌شد.

این کمپانی در نهایت در سال ۱۳۴۶ با ۱۶ میلیون تومان سرمایه اولیه آغاز به کار کرد. امتیاز تاسیس این کارخانه در ۱۵ اسفند سال ۴۴ با شماره ۱۱۳۳۱ در وزارت اقتصاد وقت و با منظور ساخت خودروهای سواری و بیابانی به ثبت رسید.

هدف اولین موسسان، تولید سالانه ۴۵۰۰ دستگاه خودرو بود. طبق این سند ثبتی، سایپا به عنوان یک شرکت ایرانی توسط (Alfred Ayse) آلفرد آیس و (Antoin Ayse) آنتوان آیس و (Christian Audes) کریستین اودس تاسیس شده است.

کریستین اودس که از موسسین سیتروئن فرانسه بود در سال ۱۳۴۲، زمینی در منطقه‌ چیتگر فعلی را که به عنوان میدان تیر سربازان و پادگان کمپ‌های آموزشی آن‌ها شناخته می‌شد، به مساحت ۲۴۰ هزار متر مربع و به قرار متری ۳ ریال با سرمایه آنتوان آیس (آشنای خانوادگی خود) به منظور تاسیس این کارخانه خریداری می‌کند.

به این ترتیب مالک اصلی شرکت، آنتوان آیسه لبنانی ‌الاصل، ساکن تهران بود و پس از او پسرانش آلفرد، چارلی و امیل تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، اداره شرکت را به عهده گرفتند.

تولید سایپاک (سیپاک) از سال ۱۳۴۷ به دنبال تکمیل تمامی مراحل ساختمانی آغاز شد و کارگران در سه بخش مونتاژ، مکانیک و انبار در آن مشغول به کار شدند. طول سالن تولید این کارخانه تنها ۵۰ متر بود و اولین خودروی تولیدی آن موسوم به AK 350 یک وانت مسقف بر اساس سری 2CV بود. سایپاک در ابتدای کار، روزانه تنها یک دستگاه از این سیتروئن که در ایران وانت آکا نامیده می‌شد، تولید می‌کرد.

بیشتر بخوانید: مروری بر تاریخچه شرکت ایران خودرو

تولید ژیان

کمی بعد از تولید آکا، «سیتروئن دایان»، که در ایران «ژیان» نامیده شد، در لیست تولیدات سایپاک قرار گرفت؛ اتفاق مهم دیگری در تاریخچه شرکت سایپا. به این ترتیب تا پایان سال ۱۳۴۷، در مجموع ۳۲۴ دستگاه خودروی آکا (۲۶۳) و ژیان (۶۱) در کشور تولید و عرضه شد.

پس از آن، در سال ۱۳۴۹ تولید «ژیان پیکاپ» که نوعی وانت برای حمل بارهای سبک بود، در دستور کار این کمپانی قرار گرفت. این خودرو نمونه مسقفی نیز داشت که به ژیان پیکاپ دولوکس معروف بود و به منظور حمل بارهای آسیب پذیرتر در محیط‌های شهری مورد استفاده قرار می‌گرفت.

تولید بعدی سایپاک، «مهاری» نامیده می‌شد که مدل ایرانیزه شده «سیتروئن Baby Brousse» بود. اتاق خاص مهاری که در سال ۱۳۵۰ به بازار آمد، به صورت وانت کروکی بود که قسمت سرنشینان آن با یک سقف برزنتی در فصل‌های سرد بسته می‌شد. البته سایپاک یک نمونه «مهاری F.G» نیز در تعداد بسیار محدود تولید کرد که به نام «مهاری فایبرگلاس» شناخته می‌شد. 

تغییر نام به سایپا

در سال ۱۳۵۳ سایپاک تفاهم‌نامه‌ای را با رنوی فرانسه برای تولید مدل محبوب «رنو ۵» در ایران امضا کرد. اما اجرای آن و تولید رنو نیاز به تغییر نام شرکت و حذف نام سیتروئن از عنوان سایپاک بود. بنابراین با تصمیم هیئت مدیره در سال ۵۴ سایپاک با حذف سیتروئن به سایپا تبدیل شد.

به این ترتیب، یک سال بعد، سالن ساخت رنو در کنار سالن تولید ژیان ساخته شد و رنو ۵ با موتور ۱ لیتری ۴ سیلندر وارد لیست تولیدات سایپا شد. سقف قدرت رنو ۵ فراتر از ۴۷ اسب بخار نمی‌رفت که برای بدنه هاچ‌بک ۳ در ۷۱۰ کیلوگرمی آن قدرت مناسبی در زمان خود محسوب می‌شد. سایپا که روزانه ۷۵ دستگاه از این خودرو تولید می‌کرد از سال ۵۵ تولید رنو ۵ را با بدنه ۵ در آغاز نمود.

لازم به ذکر است که این نمونه از رنو اولین بار در ایران تولید شد؛ حتی پیش از فرانسه! همین پیشرفت و توسعه بود که تعداد کارکنان سایپا را از ۳۰ نفر در سال ۴۷ به هزار نفر در سال ۱۳۵۶ رساند. این مورد شاید یکی از نقاط عطف در تاریخچه شرکت سایپا باشد.

تاریخچه شرکت سایپا پس از پیروزی انقلاب

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ۱۳۵۷، دولت ایران در ۱۶ تیرماه ۱۳۵۸ مالکیت سایپا را برعهده گرفت و سرپرستی آن از آذر ۱۳۶۰ به سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران سپرد.

در پی این تغییرات در دهه ۶۰، سیاست‌های سایپا نیز دستخوش تحولات فراوانی شد و برنامه‌های جدیدی برا آن در سال ۶۳ تنظیم گردید. یکی از این برنامه‌ها قرار گرفتن وانت نیسان ۲ لیتری به لیست تولیدات سایپا در همین سال بود. همچنین، وانت نیسان‌های دو کابین ۲.۴ لیتری نیز از تولیدات بعدی سایپا بودند که در سال ۶۹ عرضه گشتند.

در ادامه، سایپا وارد رقابتی تنگاتنگ و مستمر با رقیب دیرینه و بسیار قوی خود ایران خودرو شد و در راستای این رقابت ساخت «رنو ۲۱» را از سال ۷۰ در دستور کار خود قرار داد. اما سایپا می‌دانست رنو ۲۱ رقیب خوبی برای پیکان و مونتاژی‌های جدید ایران خودرو از پژو نیست. همین آگاهی سایپا و تلاشش برای پیروزی در رقابتی سخت، ورود پرفروش‌ترین خودروی تاریخ صنعت خودروسازی کشور به ایران را رقم زد. 

بیشتر بخوانید: شرایط پیش فروش و ثبت نام سایپا

ورود پراید به ایران

پراید، محصول تلاش رقابتی سایپا بود. خودرویی که نقش مهمی در تاریخچه شرکت سایپا دارد. این خودرو که با نام «فستیوا» از سوی فورد آمریکا به کیا سپرده شده بود، در سال ۱۳۷۲ به نمایندگی سایپا با نام «کیا پراید» وارد ایران شد.

فروش موفقیت آمیز پراید، به عنوان خودرویی جذاب‌تر و به روز‌تر از پیکان، منجر به عقد قرارداد مونتاژ CKD پراید در داخل شد. سایپا پس از ۳ سال مونتاژ پراید، امتیاز تولید آن را از کیا خریداری کرد تا آن را به پرتیراژترین خودروی کشور تولید کند (آخرین قیمت خرید و فروش پراید).

کیا پراید در کلاس هاچ‌بک، صندوق‌دار و استیشن (به صورت بسیار محدود) و با عناوین پراید صبا و نسیم، بدون هیچ تغییری تا سال ۸۱ در ایران تولید شد. اما تغییرات عمده پراید در سال ۸۹ با رونمایی از خانواده X100 رخ داد. پراید‌های این خانواده با آرم سایپا تولید شدند و عرضه تیپ‌های ۵ گانه آن‌‌ها تا سال ۹۹ ادامه داشت. 

همکاری دوباره با سیتروئن

سایپا در سال ۸۰ تولید «زانتیا سیتروئن» را در دستور کار خود قرار داد. این خودرو که به مصرف و استهلاک بالا و ایمنی پایین معروف بود، به دلیل قدرت خوب و جذابیت ظاهری از افتخارات سایپا محسوب می‌شد.

پس از آن سایپا بار دیگر باب همکاری با کیا را گشود و مونتاژ خودروهای «ریو» را در دستور کار قرار داد. ریو محصول مونتاژی به واقع موفق سایپا بود که متاسفانه تولید طولانی مدتی نداشت. این خودروی میان رده، استهلاک و هزینه نگهداری چندانی نداشت و قدرت و عملکرد فنی آن نیز خوب بود. اما به دنبال اجباری شدن نصب ایربگ در تولیدات داخلی و عدم صدور مجوز از سوی کیا برای اعمال تغییرات لازم در ریو، سایپا این محصول محبوب خود را از دست داد و خط تولید آن را متوقف کرد. سایپا همچنین در سال ۸۴ در کنار آغاز به کار خط مونتاژ ریو خطوط کارخانه‌ای تولید خودروی دوگانه سوز را در کشور برای اولین بار افتتاح کرد.

از دیگر تولیدات افزوده شده به سبد محصولات سایپا در دهه ۸۰ باید به «رنو مگان» و «تندر نود» اشاره کرد که در سال‌های ۸۶ و ۸۷ به فهرست سایپایی‌ها پیوستند. در دهه ۹۰ نیز محصولات دیگری مانند «ساندرو» از رنوی فرانسه (۹۲در سال)، سری H200 و H300 از برلیانس چین (در سال ۹۴) و سراتو از کیا (در سال ۹۳) وارد لیست مونتاژی‌های سایپا و زیرمجموعه‌های آن شدند. البته برلیانس و سراتو در سال ۹۷ به دلیل اعمال تحریم‌ها با توقف تولید مواجه گشتند. 

بیشتر بدانید: قیمت خرید و فروش سیتروئن زانتیا

اولین تولید ملی سایپا

با نگاهی مجدد به تاریخچه شرکت سایپا متوجه می‌شویم که سایپا در ادامه رقابت با رقیب قدرتمند خود یعنی «ایران خودرو»، اقدام به تولید خودروی انحصاری و یا خودروی ملی تولید خود کرد.

این خودرو که در نهایت با نام «تیبا» وارد بازار کشور شد در سال ۸۷ با هیاهو از آن رونمایی شد و به عنوان خودرویی تماما ایرانی که با مشاور مهندسین خارجی طراحی و ساخته شده است، مورد استقبال فراوانی قرار گرفت (آخرین قیمت خرید و فروش تیبا).

تیبا در واقع اولین محصول اقتصادی انحصارا ایرانی سایپا بود که وارد بازار می‌شد. تیبا را بهترین و مناسب‌ترین جایگزین برای پراید می‌دانند. تیبا با موتور تقویت شده پراید، پایه و اساس تولیدات ملی یا انحصاری دیگر سایپا شد. به این ترتیب که این کمپانی در سال ۹۳ نسخه هاچ بک آن را با عنوان تیبا ۲ معرفی و عرضه نمود. چندی بعد چ و در سال ۹۶ نیز «کوییک» که نمونه هاچ‌بک کراس تیبا بود وارد بازار شد.

سایپا همچنین گسترش خانواده تیبا را با ارائه نسخه فیس لیفت آن به نام ساینا ادامه داد. ساینا که در پلتفرم و موتور با تیبا مشترک است در ارائه برخی تجهیزات ایمنی و امکانات رفاهی فعال‌تر از تیبا عمل می‌کند. 

تولید شاهین

«سایپا شاهین» آخرین محصول انحصاری و یا خودروی ملی سایپا محسوب می‌شود که در سال ۹۷ رونمایی و در خرداد ۹۹ همزمان با توقف تولید پراید، به لیست پیش‌فروشی‌های سایپا افزوده شد.

این خودرو که در حال حاضر، آخرین برگ تاریخچه شرکت سایپا است، به ادعای سایپا در راستای داخلی سازی بیشتر به دنبال اعمال محدودیت‌های تحریمی معرفی و عرضه شده، نخستین محصولش بر پلتفرم جدید این شرکت یعنی SP بوده و در کلاس سدان شهری میان‌سایز طراحی شده است.

سایپا مدعی است که در آینده نه چندان دور سگمنت‌های هاچ‌بک و کراس‌اور نیز به خانواده شاهین اضافه خواهند شد. موتور شاهین M15 توربوشارژ ۱.۵ لیتری است با بیشینه قدرت ۱۱۰ اسب بخار. 

بیشتر بخوانید: شاهین؛ ایمن‌ترین خودرو ملی ایران

نگاهی به صادرات سایپا

با نگاهی به تاریخچه شرکت سایپا باید این شرکت را از موفق‌ترین صادر کننده‌های غیر نفتی ایران در حوزه صنعت دانست. اولین صادرات این کمپانی مربوط به سال ۱۳۹۰ به سودان می‌شود و عراق می‌شود. در این سال سایپا یک سایت فروش و خدمات پس از فروش در کربلا تاسیس کرد و صادرات خانواده X100، تیبا و ریو را به این کشور آغاز نمود.

در ادامه، در سال ۱۳۹۰ سایپا یک سایت تولید X100 و تیبا را نیز به این مرکز فروش و خدمات در کربلا اضافه کرد و رسما تولیدات خود را در سایت‌هایی خارج از ایران را کلید زد. البته سایپا مدعی است که در سال‌های پیش از تحریم، صادرات ساینا و تیبا را به روسیه، مصر، سوریه و ونزوئلا و برخی دیگر کشورهای آفریقا و آمریکای جنوبی انجام می‌داده و حتی سایت تولید X100، تیبا و ساینا را در ونزوئلا و سوریه نیز راه اندازی کرده است. 

کمپانی سایپا درسال ۷۴ وارد بورس تهران شد. این کمپانی همچنین در سال ۷۸ با منظور گسترش فعالیت‌های خود در زیرشاخه‌های مختلف صنعت خودروسازی، به خرید اکثریت سهام پارس خودرو، زامیاد و سایپا دیزل اهتمام ورزید و گروه خودروسازی سایپا را تشکیل داد.

زیرمجموعه‌های شرکت سایپا

زیر مجموعه‌های این گروه شامل ایران کاوه، پارس خودرو، پلاسکوکار سایپا، سایپا کاشان، سازه گستر سایپا، مگاموتور، مالیبل سایپا، لیزینگ رایان، بیمه رایان سایپا، تهیه و توزیع مواد ریخته‌گری و قطعات صنعتی ایران (سودیکو)، سایپا پرس، سایپا یدک، مهندسی توسعه سایپا (سیکو)، مهندسی بازرگانی خودرو سایپا (ستکو)، امداد خودرو سایپا، مرکز تحقیقات و نوآوری سایپا، قالب‌های بزرگ صنعتی، اروند خودرو، ستاره سفیران آینده، سایپا لجستیک،توسعه صنایع خودرو (ایدکو)، سرمایه‌گذاری کارکنان سایپا و شرکت بن‌رو هستند. که در بین آن‌ها فعالیت برخی به این ترتیب است:

سایپا یدک

سایپا یدک با هدف تدارک و تامین قطعات یدکی و ارائه خدمات پس از فروش به محصولات سایپا در سال ۱۳۷۰ تأسیس شد.

پارس خودرو

پارس خودرو که در واقع اولین خودروساز ایران است، فعالیت خود را از سال ۱۳۳۸و با تولید انواع خودروی جیپ آغاز کرد و با آریا و شاهین ادامه داد.

این کمپانی در سال ۱۳۷۸ به مالکیت سایپا در آمد و طی این سال‌ها به مونتاژ خودروهایی نظیر ماکسیما، رونیز، وانت پیکاپ، قشقایی و تیانا از نیسان و تندر ۹۰، مگان، پارس تندر و ساندرو از رنو مشغول بوده است. البته تولیدات سری H200 و H300 برلیانس نیز در پارس‌خودرو در جریان بود. 

زامیاد

زامیاد تولیدکننده اصلی انواع خودروهای تجاری سبک و سنگین، مینی بوس و ون در ایران است. این شرکت در سال ۱۳۴۲ تاسیس و اواخر دهه ۷۰ به مالکیت سایپا درآمد.

محصولات این شرکت شامل وانت های نیسان Z24 و Z28، وانت شوکا، ون A36.13، مینی بوس A50.12، اتوبوس IRIS، وانت ریچ و کامیون یوروکارگو است. زامیاد تا امروز با نیسان از ژاپن و ایوکوی از ایتالیا همکاری مستقیم و نزدیک داشته است.

سایپا دیزل

شرکت سایپا دیزل که کار خود را از سال ۱۳۴۲ با تولیداتی مانند محصولات ماک و ساخت انواع تریلر آغاز کرد، در سال ۱۳۸۴ به یکی از بزرگترین نمایندگی‌های تولید محصولات ولوو در خاورمیانه تبدیل شد. این شرکت همچنین همکاری‌هایی با رنوی فرانسه و دانگ‌فنگ چین داشته و محصولات الوند و کاوه نیز از تولیدات آن هستند.  

سایپا سیتروئن

سایپا سیتروئن در واقع برگشت سایپا به شراکت مادر این کمپانی بود که در سال ۱۳۸۸ تاسیس شد. هدف از تاسیس آن افزایش ظرفیت تولید سایپا بود. سایپا سیتروئن معمولا به عنوان سایت تولیدات صادراتی سایپا شناخته می‌شود. سایپا سیتروئن اکنون تولید خودروهای تیبا و چانگان را برعهده دارد. 

بنیان توسعه صنعت خودرو (بن‌رو)

این شرکت از سال ۹۰ به گروه خودروسازی سایپا پیوست و البته تاسیس آن به سال ۱۳۸۶ بازمی‌گردد. بن‌رو در ابتدا به تولید محصولات چیرمن و کوراندو مشغول بود اما با پیوستن به سایپا تولید سری ۱۳۱ از خانواده X100، سایپا ۱۵۱ و آریو را در دستور کار خود قرار داد. 

شرکت تولیدی موتور، گیربکس و اکسل سایپا

مگاموتور شرکت تولیدی موتور، گیربکس و اکسل سایپا است و ادعا می‌کند بزرگترین تولید کننده در نوع خود در ایران و خاورمیانه است. 

گروه خودروسازی سایپا با تمام زیرمجموعه‌هایش در سال ۹۹ خود را قادر به تولید حدود یک میلیون دستگاه در سال کرد. این تولیدات در ۷ سایت تولیدی آن، یعنی در ۴ کارخانه سایپا، پارس خودرو، سایپا سیتروئن و بن‌رو صورت گرفته و در گروه‌های مختلف خودروهای سواری و سنگین انجام می‌شود.

شرکت‌های دیگر تحت مدیریت سایپا نیز در حوزه تولید قطعات مشغول بوده و تا ۵۰ درصد از نیازمندی‌های محصولات سایت‌های تولید خودروی سایپا را تامین می‌کنند. شرکت‌های سایپا یدک و خدمات فنی رنا نیز به ارائه خدمات فروش و پس از فروش سایپا مشغول هستند.

بیشتر بخوانید: مروری بر تاریخچه خودرو در ایران

سخن پایانی؛ این بود مروری بر تاریخچه شرکت سایپا

آنچه در این مطلب خواندید، مروری بود بر تاریخچه شرکت سایپا و فراز و فرودهای بسیاری که از آغاز زمان حیات خود تا امروز تجربه کرده است.

سایپا نیز مانند ایران خودرو، اگرچه در دوران فعالیتش، علی‌رغم محدودیت‌ها توانسته پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ای داشته باشد، اما در نهایت پیشرفت شرکت‌های ایرانی (چه سایپا و چه ایران خودرو) قابل مقایسه با شرکت‌های هم‌دوره خودش نیست.

سایپا که زمانی توسط موسس سیتروئن در ایران تاسیس شد و خودروهای باکیفیت تولید می‌کرد و حتی شرکتی مانند رنو، محصولات خودش را پیش از عرضه در بازار جهانی، در ایران تولید و عرضه می‌کرد؛ امروزه در داخل ایران متحمل انتقادهای فراوانی در خصوص کیفیت تولیداتش است.

با این حال، سایپا با تولید پراید و در ادامه آن خودروهای اقتصادی دیگری مانند تیبا و کوییک، توانست حجم زیادی از معاملات خودروی کشور را به خود اختصاص دهد. در مطلب پرفروشترین خودروهای تاریخ ایران اشاره کردیم که پراید پرفروشترین خودروی داخلی است.