مسئولیت اجتماعی چیست؟

مسئولیت اجتماعی یا CSR (corporate social responsibility) را می‌توان متر و معیار و چهارچوبی دانست که سازمان‌ها، نهادها و افراد بر مبنای آنها در رابطه با مسائل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، زیست‌محیطی و در کل تمامی جنبه‌های زیست انسانی واکنش نشان می‌دهد یا آغازگر فعالیت‌هایی است که درنهایت به سود جامعه است. هسته اصلی مسئولیت اجتماعی ایجاد تعادل بین اقتصاد و اکوسیستم است. در این مطلب از بلاگ دیوار قصد داریم مسئولیت اجتماعی، ابعاد و مدل‌های آن را بررسی کنیم.

مسئولیت اجتماعی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی چیست؟

هر فردی که در جامعه کار و فعالیتی دارد، از یک سو منافع و حقوقی دارد که باید برای وی تضمین شود و از سوی دیگر، در قبال آن جامعه نیز مسئولیتی اخلاقی بر عهده اوست. وی باید در مورد مسائل زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی پیرامون خود حساس باشد و در حد توان خود برای حل بحران‌های مختلف و ایجاد تعادل در اکوسیستم جامعه فعال باشد. این فعالیت ممکن است در حوزه محیط‌زیست و حفظ آن باشد یا تلاش برای بهره‌مندی افراد در معرض خطر و کم برخوردار جامعه از امکانات مادی و رفاهی.

مسئولیت و مسئولیت‌پذیری اجتماعی ارتباط مستقیمی با میزان توسعه‌یافتگی یک جامعه دارد. هرچه جامعه از لحاظ اقتصادی و فرهنگی پیشرفته و با ثبات باشد، افراد آن جامعه نیز نسبت به جامعه و معضلات آن حساس‌تر خواهند بود.

از آن جایی که مسئولیت اجتماعی یک امر اخلاقی تلقی می‌شود، فعالیت افراد در حل معضلات و انجام کارهای داوطلبانه به‌تنهایی باعث مسئولیت‌پذیری اجتماعی نمی‌شود؛ این موضوع باید درونی باشد و هر فردی در سبک زندگی خود نیز آن را پیاده‌سازی کند.

رابطه میان سازما‌ن‌ها و شرکت‌ها با مسئولیت اجتماعی

مسئولیت اجتماعی زمانی که وارد حیطه شرکت‌ها و سازمان‌ها می‌شود، ابعاد جدی‌تری به خود می‌گیرد و انتظارات برای مسئولیت‌پذیری اجتماعی از سوی شرکت‌ها بیشتر می‌شود. چرا که یک سازمان، نهاد یا شرکت، بیشتر در کانون توجهات قرار دارد، منابع و زیرساخت‌های بیشتری در اختیار آنهاست و درنهایت می‌توانند مشوق و زمینه‌ساز بسیاری از فعالیت‌ها در زمینه مسئولیت اجتماعی باشند.

مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها در زیرمجموعه «اخلاق کسب و کار» قرار می‌گیرد و مجموعه‌ای از تعهدات و وظایفی است که شرکت در قبال جامعه‌ای که در آن فعال است، بر عهده دارد.

«مسئولیت اجتماعی یعنی شرکت در فعالیت‌هایی که پیش‌برنده سود و منفعت اجتماعی است و فراتر از منافع سازمان و آن چیزی است که قانون بایسته می‌دارد.»

مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها و سازمان‌ها از اوایل قرن بیستم و با مطرح‌شدن مفهومی به‌نام توسعه پایدار شکل گرفت که مسائل مربوط به اقتصاد، محیط‌زیست و جامعه را در دل خود داشت.

این مسئولیت در تمام سطوح سازمان‌ و شرکا و افرادی که در بیرون با سازمان همکاری می‌کنند، تعریف می‌شود. به عبارت دیگر، این موضوع نباید تنها برای رفع مسئولیت و ارائه‌ چهره‌ای خوب از شرکت، انجام شود.

یک شرکت باید موضوعاتی نظیر موارد زیر را در بحث مسئولیت‌های اجتماعی در نظر بگیرد:

• شرکا، همکاران بیرون از شرکت و تأمین‌کنندگان باید همانند سازمان نسبت به محیط‌زیست، اخلاق‌گرایی در محیط کار خود، دغدغه‌مندی در رابطه با بحران‌های جامعه حساس باشند.
• تأثیرات فعالیت‌های سازمان بر محیط زیست باید مثبت باشد و برای حفاظت از آن تلاش مداوم داشته باشد.
• شرکت باید در رابطه با بحران‌های و مسائل جامعه دیدی حل مسئله‌ای داشته باشد و به سمت بهبود شرایط آن حرکت کند.
• نوع رفتار با کارکنان شرکت و سازمان تنها نباید به وظایف کارمند و کارفرما محدود شود و شرکت باید نسبت به ارتقای شخصیتی کارکنان نیز فعال باشد.

دیدگاه CSR شرکت‌ها ممکن است در ابتدا هزینه‌بر به نظر برسد، اما به هیچ‌وجه این‌گونه نیست. شرکت‌ها زمانی که مسئولیت اجتماعی را جدی می‌گیرند، فضای جامعه و فرهنگی را که در آن فعالیت می‌کنند، بهبود می‌بخشند و درنهایت، با شناخته‌شدن به‌عنوان نهادی مسئول، فرصت‌های جدیدی برایشان ایجاد می‌شود.

مسئولیت اجتماعی چه مزایا و معایبی برای شرکت‌ها به‌دنبال دارد؟

مسئولیت اجتماعی را نباید به‌عنوان عملی هزینه‌ساز برای سازمان‌ها در نظر گرفت. این کار مزایای بسیاری برای کسب‌و‌کارها به‌همراه دارد که در ادامه به تعدادی از آنها اشاره می‌شود:

• ارائه چهره‌ای مثبت و مسئول در قبال جامعه و محیط‌زیست
• ایجاد انگیزه برای کارکنان برای فعالیت بهتر و افزایش بهره‌وری
• استخدام کارکنان حرفه‌ای‌تر و بهتر
• بالا بردن حاشیه سود
• کمک به زیادشدن مزیت رقابتی شرکت
• جذب فرصت‌های جدید سرمایه‌گذاری
• افزایش وفاداری مشتریان
• آگاهی‌بخشی در رابطه با محیط‌زیست و لزوم حفاظت از آن

معایبی که مسئولیت اجتماعی برای شرکت‌ها به‌دنبال دارد نیز عبارتند از:

• ایجاد هزینه‌های مالی
• صرف منابع بیشتر شرکت
• افزایش احتمال سبزشویی

ابعاد مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها تا چه حد گسترده است؟

مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها در ۴ بُعد زیر طبقه‌بندی می‌شود:

• بُعد اقتصادی

  بیشتر در رابطه با کارکنان و شرکای اقتصادی سازمان صدق می‌کند و تأکید آن روی پرداخت سود و دستمزد و پایبند‌بودن روی تعهدات مالی است.

• بُعد قانونی

  روی الزامات و حدود قانونی تاکید دارد که شرکت‌ها باید در فعالیت‌های خود نسبت به آنها پایبند باشند.

• بُعد اجتماعی

  این بعد را می‌توان مهم‌ترین قسمت مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها در نظر گرفت. در این بخش، فعالیت‌های زیست‌محیطی، بشر دوستانه، آموزشی و رفاهی دسته‌بندی می‌شوند و مهم‌ترین نمود را در مسئولیت اجتماعی شرکتی دارند.

• بُعد اخلاقی

  شبیه بعد قانونی است، اما از آن فراتر نیز می‌رود. بیشترکردن حقوق کارکنان، در نظر گرفتن پاداش و تشویق، ارائه اموزش‌های مناسب، تأمین فرصت‌های کاری برای کارجویان و مواردی از این دست در زیرمجموعه بعد اخلاقی مسئولیت اجتماعی شرکتی قرار می‌گیرند. 

مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها در ایران

با اینکه تقریباً از ابتدای قرن ۱۴ شمسی (سال‌های آغازین ۱۳۰۰) صنعت کم‌کم در ایران پا گرفت، اما موضوع مسئولیت اجتماعی دهه‌ها بعد مطرح شد. تنها در چند سال گذشته بود که شرکت‌های خصوصی و دولتی موضوع مسئولیت اجتماعی را جدی گرفتند و نسبت به ابعاد مختلف آن حساس‌تر شدند. این موضوع در شرکت‌های خصوصی و به‌خصوص استارتاپ‌ها برجسته‌تر از سایر نهادها به چشم می‌آید.

فعالیت‌های بشر دوستانه و زیست‌محیطی هسته اصلی مسئولیت‌های اجتماعی این شرکت‌ها را تشکیل می‌دهد. باتوجه‌به نوپابودن مسئولیت اجتماعی از یک سو و زیادبودن تعداد بحران‌ها در کشور، شرکت‌های ایرانی باید با دقت بیشتری نسبت به این موضوع اقدام کنند. در اولین قدم، این سازمان‌ها باید با ابزارها و الگوهای مناسب، برنامه‌ریزی دقیقی برای رسیدن به اهداف خود انجام دهند.

آنالیز ماتریالیتی یکی از این ابزارها و الگوهای رسمی است که تلاش می‌کند ذینفعان به درک درستی از میزان اهمیت مسائل زیست‌محیطی، بحران‌های اجتماعی و روش‌های اداره کردن امور (ESG)، دست پیدا کنند.

مدل‌های مسئولیت اجتماعی

در این قسمت ۳ مدل مسئولیت اجتماعی را که بیشتر موردتوجه و استفاده قرار می‌گیرد، به اختصار معرفی می‌شود:

۱. مدل مسئولیت اجتماعی دیویس (The Davis Model of Social Responsibility):

مدل مسئولیت اجتماعی دیویس ۵ فرض زیر را مطرح می‌کند:

• جامعه این توانایی را دارد که شرکت‌ها را در قبال فعالیت‌هایشان مسئول بداند و باید این کار را انجام دهد.
• شرکت‌ها باید به‌عنوان یک سیستم باز دوطرفه عمل کنند؛ یعنی منابع خود را آزادانه از جامعه دریافت و حاصل فعالیت خود را آزادانه به جامعه عرضه دارند.
• هزینه ـ فایده اجتماعی هر فعالیت، کالا یا خدماتی باید کاملاً محاسبه و نتیجه آن برای تصمیم‌گیری در رابطه با انجام دادن یا انجام ندادن آن کار مورد توجه قرار گیرد.
• هزینه‌های اجتماعی مربوط به هر فعالیت، کالای تولیدشده یا خدمات ارائه‌شده بایستی به مصرف‌کننده انتقال داده شود.
• شرکت‌ها، سازمان‌ها و مؤسسات همانند هر شهروند عادی دیگری در خصوص حل مشکلات اجتماعی که خارج از محدوده کاری آنها است، باید احساس مسئولیت و مشارکت داشته باشند.

۲. مدل چهار بعدی مسئولیت اجتماعی کارول (Carrol CSR Model):

بر اساس مدل کارول مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها باید گستره وسیعی از مسئولیت‌های کسب و کار را پوشش دهد. در این مدل ۴ نوع مسئولیت اجتماعی اقتصادی، حقوقی یا قانونی، اخلاقی و بشردوستانه تعریف می‌شوند.

۳. مدل لانتوس (Lantos CSR Model):‌

در مدل لانتوس مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها به ۳ بخش تقسیم می‌شود:

• اخلاقی

  از شرکت‌ها انتظار دارد تا برای جلوگیری از آسیب‌هایی که ممکن است بر اثر فعالیت‌های آنها ایجاد شوند، مسئولیت اخلاقی داشته باشند.

• بشردوستانه

  یک نگرانی و توجه اختیاری واقعی است در مقابل مشکلات و بحران‌های بشری.

• استراتژیک (راهبردی)

  مسئولیت اجتماعی استراتژیک شرکت به زمانی اشاره دارد که شرکتی متعهد می‌شود تا فعالیت‌های خدمات اجتماعی معینی را انجام دهد که اهداف کسب‌و‌کار استراتژیک شرکت را نیز پوشش می‌دهد.

شرکت‌های بزرگ جهان در قبال مسئولیت اجتماعی چه کرده‌اند؟

تاریخ مسئولیت اجتماعی در جهان به سال‌های ۱۸۰۰ میلادی و شروع انقلاب صنعتی برمی‌گردد. این موضوع از ابتدای قرن بیستم بسیار جدی‌تر گرفته شد و در پایان قرن بیستم نیز با اوج‌گیری بحران‌های مختلف جهانی از جمله بحران‌های محیط‌ زیستی ابعاد بزرگ‌تری به خود گرفت. شرکت‌هایی که در زمینه صنعت و تکنولوژی پیش‌گام بودند، سرمایه‌گذاری عظیمی روی مسئولیت‌های اجتماعی و فعالیت‌های مرتبط با ابعاد مختلف آن انجام دادند. ۱۰ شرکت برتری که در زمینه مسئولیت اجتماعی بیشتری فعالیت‌ها را داشتند و دارند، عبارتند از:

• گوگل
• مایکروسافت
• والت دیزنی
• بی ام و
• لگو
• دایملر
• اپل
• رولزرویس
• رولکس
• اینتل

نمونه‌هایی از مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها در کاهش ردپای کربن

در این قسمت، بخشی از اقدامات شرکت‌های بزرگ در رابطه با کاهش ردپای کربن را بررسی می‌کنیم:

• گوگل

گفته می‌شود که گوگل به‌اندازه صنعت هواپیمایی جهان گاز کربن‌دی‌اکسید تولید می‌کند! چنین اخباری گوگل را بر آن داشت تا در سرمایه‌گذاری عظیمی در کاهش ردپای کربنی خود انجام دهد. گوگل با کاشت درختان، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و نصب توربین‌های بادی قصد دارد تا انرژی مورد نیاز خود را این‌گونه تأمین کند. همچنین این شرکت می‌خواهد با کمک به بیش از ۵۰۰ شهر و دولت محلی، میزان تولید کربن‌دی‌اکسید را سالانه تا ۱ میلیارد تن کاهش دهد.

• مایکروسافت

این شرکت می‌خواهد تمام اثرات کربنی منتشرشده از زمان تأسیس خود در سال ۱۹۷۵ تا به امروز را از بین ببرد و تا سال ۲۰۳۰ تبدیل به شرکتی با کربن منفی شود. مایکروسافت با همکاری شرکت‌های «مائرسک»، «دنون»، «مرسدس بنز»، «ناتورا»، «نایکی»، «استارباکس»، «یونیلور» و «ویپرو»، اتحادیه  «Transform to Zero» را راه‌اندازی کرد که راهکارهایی مثل کاهش شدید تولید کربن در تجارت‌ها و زنجیره‌های ارزش، همکاری با شرکت‌های مادر در زنجیره‌های تأمین، نوآوری و سرمایه‌گذاری در محصولات، خدمات و مدل‌های تجارت را برای به صفر رساندن کربن ارائه دادند. همچنین استفاده از انرژی‌های پاک و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر در مناطقی که آسیب زیست‌‌محیطی زیادی دیده‌اند نیز از جمله این اقدامات است.

راهکار دیگر مایکروسافت، ارائه محصولی به‌نام Microsoft Sustainability Calculator است که به کاربران زیرساخت ابری این امکان را می‌دهد که کربن تولیدشده از این زیرساخت را اندازه‌گیری کنند و با استفاده از هوش مصنوعی آن میزان کربن را کاهش دهند.

• اپل

این غول فناوری بیش از ۷۰ تأمین‌کننده خود را مجبور کرده که فقط از انرژی تجدیدپذیر در تولید محصولات این شرکت استفاده کنند. اپل تلاش دارد تا ۷۵ درصد از کربن‌دی‌اکسید تولیدی خود را کاهش دهد و درصد باقی‌مانده را نیز تا سال ۲۰۳۰ با کاشت درخت، احیای زیست‌بوم‌های آسیب‌دیده و استفاده ۱۰۰درصدی از انرژی‌های تجدیدپذیر به صفر برساند.

جمع‌بندی

مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها تبدیل به بخش مهمی از هویت و عملکرد آنها شده است. این موضوع، تأثیر مستقیمی بر میزان سوددهی، ارائه چهره مثبت از شرکت، ایجاد فرصت‌های جدید و جذب سرمایه‌گذاران دارد. با وجود معایبی مثل هزینه‌بر‌بودن این نوع فعالیت‌ها، پایبندی شرکت‌ها و تک‌تک افراد جامعه به مسئولیت‌‌های اجتماعی امری ضروری است.

به نظر شما علاوه بر شرکت‌ها، افراد جامعه چه نقشی در موضوع مسئولیت اجتماعی دارند؟ دیدگاه‌های خود را در بخش کامنت‌ها با ما در میان بگذارید.