فرش سیستان و بلوچستان؛ گنجینه‌ فرش‌های ذهنی‌باف

در میان انواع فرش‌های ایرانی احتمالاً فرش‌های سیستانی و فرش بلوچی کمتر شناخته شده‌اند. در میان فرش‌هایی که در شرق ایران بافته می‌شود (حوالی شمال خراسان تا سواحل مکران در سیستان و بلوچستان) می‌توانید آن‌ها را پیدا کنید. خارج از مرزهای ایران در پاکستان و افغانستان هم نمونه‌هایی از این نوع فرش دیده می‌شود.

اگرچه اسم کلی آن به قوم بزرگ بلوچ اشاره دارد؛ اما به‌صورت‌کلی، به فرش‌هایی اشاره می‌شود که در اقلیم سیستان و بلوچستان تا جنوب خراسان بافته می‌شود. از قضا در حال حاضر عشایری که چنین فرش‌های می‌بافند، به‌صورت محدود به خراسان کوچ می‌کنند. فرش‌های سیستانی و بلوچی یکی از بزرگترین و معروف‌ترین گنجینه‌های فرش‌های ذهنی‌باف در ایران هستند که زیبایی‌شان چندان درک نشده است. مانند همه زیبایی‌های این سرزمین که هنوز برای بخش بزرگی از مردم ایران ناشناخته است. 

نگاه سیاسی و استراتژیکی که به این منطقه وجود داشت هم موجب شد تا در دویست سال گذشته هم بلوچ‌های زیادی کوچانده شوند و هم اقوام مختلفی در اینجا ساکن شوند. همین ادغام قومیتی موجب شده که امروز نتوانیم دسته‌بندی درستی از انواع فرش بلوچی داشته باشیم.

برخی از محققان فرش معتقدند که یک پیوستگی میان طرح‌های ترکمنی و بلوچی وجود دارد. در مجموع در میان مثلثی که بین ترکمن صحرا، کرمان و هرات کشیده می‌شود، می‌توان نمونه‌های زیبا و چشم‌نواز از فرش دستباف بلوچی را دید. در حقیقت هرچه به مرزهای این مثلث نزدیک و نزدیک‌تر می‌شویم، حضور طرح و نقش‌های مربوط به آن جغرافیا را در این فرش‌ها بیشتر می‌بینیم. در این نوشته به تفاوت‌ها و شباهت‌های انواع فرش سیستانی و فرش بلوچی می‌پردازیم؛

• انواع فرش سیستانی دستباف
• شباهت و تفاوت‌ فرش سیستانی و فرش بلوچی
• گلیم، گبه و جاجیم بلوچی
• طرح‌های فرش‌ بلوچی
• رنگ‌های فرش‌ بلوچی
• ابعاد فرش‌های بلوچی

انواع فرش سیستانی دستباف

احتمالا بتوان انواع فرش دستباف در این جغرافیا را در دو دسته کلی دسته‌بندی کرد: 

•    فرش سیستانی
•    فرش بلوچی

 همان‌طور که پیش‌تر هم گفتیم آمیختگی فرهنگی در این مناطق موجب شده که طرح و نقش‌ها و شیوه‌های بافت کمی باهم ترکیب شود و برای همین شاید در حال حاضر، گذاشتن چنین مرزی میان فرش‌های دستباف سیستانی و بلوچی کاری سخت باشد. با این‌حال می‌توان این دسته‌بندی را پایه‌ای برای شناخت فرش‌هایی دانست که در شرق و جنوب شرق ایران بافته می‌شوند. 

شباهت و تفاوت‌ فرش سیستانی و فرش بلوچی

• همان‌طور که اشاره شد تشخیص فرش سیستانی از بلوچی احتمالا کار سختی خواهد بود. فرش‌های سیستانی و بلوچی هر دو با گره‌های فارسی بافته می‌شوند. گرچه در بررسی برخی فرش‌های قدیمی‌تر، در فرش‌های بلوچی رگه‌هایی از گره‌های متقارن یا ترکی در آن دیده شده و برخی این گره‌ها را گواهی بر این ادعا گرفتند که بلوچ‌ها، از شمال غرب ایران و جایی در آسیای میانه به این نقطه کوچانده شده‌اند. اما در حال‌حاضر عمده فرش‌هایی که در این سرزمین پهناور بافته می‌شود با گره فارسی است.
• هر دو فرش سیستانی و فرش بلوچی، ذهنی‌باف هستند و روی دارهای افقی بافته می‌شوند. برای بافت هر دو فرش از پود رنگی استفاده می‌شود و معمولاً بافنده‌ها از چاقوی فرش‌بافی استفاده نمی‌کنند. پشم گوسفند، بز و شتر مهم‌ترین ماده اولیه بافت فرش‌های این مناطق است. همچنین فرش‌های بلوچی با فر‌ش‌های سیستانی در به کاربردن المان‌هایی مانند آهو، شتر، بز، ستار و … مشترک هستند.
• یکی دیگر از تفاوت‌های فرش‌ سیستانی با فرش بلوچی طرح‌ آن‌هاست. طرح محرابی در فرش‌های بلوچی بسیار معروف است و برای همین بیشتر در اندازه سجاده و قالیچه و ذرع‌و‌نیم بافته می‌شوند.
• مهم‌ترین تفاوت فرش سیستانی و فرش بلوچی در ابعاد آن است. فرش‌های بلوچی ابعاد کوچکتری دارد؛ اما فرش‌های سیستانی بزرگتر هستند و به ‌همین‌دلیل، برای پوشاندن کف خانه‌ها مناسب‌ترند.
• یکی از موضوعات دیگری که موجب تفاوت در فرش سیستانی و فرش بلوچی می‌شود حاشیه آن‌هاست. فرش‌های بلوچی را با حاشیه‌هایی از موی بز می‌بافند و معتقدند این حاشیه آن ها را از شر عقرب خلاص می‌کند؛ اما در سوی مقابل فرش‌باف‌های سیستانی علاقه دارند، همچنان سنت قدیمی بافت حاشیه گلیمی را روی فرش‌های‌شان اجرا کنند. بعضاً حتی روی حاشیه گلیمی سوزن‌دوزی هم انجام می‌دهند تا روی آن تاکید کنند.
• قالی‌های سیستانی، پرداخت ماهرانه‌تری دارند و فرش یک‌دست‌تری در معرض دید تماشاگران قرار می‌دهند. در فرش‌های سیستانی چندان حاشیه‌بافی معنایی نداشته و مرزی بین طرح‌های بافته شده در حاشیه فرش با متن آن نیست. این در حالی است که در فرش‌های بلوچی، حاشیه‌بافی اهمیت فراوانی دارد.

در نهایت می‌توان گفت که فرش‌های سیستانی را می‌توان در رسته فرش‌های شهری دسته‌بندی کرد و فرش بلوچی را فرشی روستایی – عشایری دانست. در فرش‌های بلوچی همچنین ردی از طایفه و قومی که بافنده به آن تعلق دارد دیده می‌شود. این موضوعی است که متاثر از نزدیکی بافت فرش ترکمنی به فرش بلوچی است. 

گلیم، گبه و جاجیم بلوچی 

گلیم‌های بلوچی و سیستانی مانند گلیم‌های شمال ایران، بسیار ساده بافته می‌شوند و طرح‌های راه‌راه در میان آنها بسیار دیده می‌شود. برخی این طرح‌ها را به برداشت بلوچ‌های از طبیعت اطراف‌شان مرتبط دانسته‌اند و می‌گویند که این طرح‌ها، تپه ماهورها و عوارض طبیعی اطراف بلوچ‌ها بوده و یا رودخانه‌هایی که بلوچ‌ها همیشه به دنبالشان بوده‌اند. این گلیم‌ها مانند فرش‌های بلوچی با رنگ‌های کمی بافته می‌شوند و اغلب رنگ‌های به‌کار رفته در آنها تیره است. گلیم، جاجیم و گبه‌هایی که در این مناطق بافته می‌شود، بسیار مشابه هم هستند و تمیز دادن گلیم بلوچی از سیستانی سخت است و تقریبا باید آنها را یک پیکره دانست. 

علی حصوری در کتاب سفرنامه فرش ایران از گلیمی در سیستان سخن می‌گوید که این روزها دیگر اثری از آن نیست. گویا این گلیم چیزی در سبک شال بوده و با دستگاه بافته می‌شده؛ به‌دلیل اینکه عرض آن کم بوده دو تای آن را به هم می‌دوخته‌اند تا مساحت قابل قبولی از یک گلیم حاصل شود. حالا اما دیگر از بافت چنین گلیمی در این اقلیم خبری نیست.

طرح‌های فرش‌ بلوچی

یکی از مهم‌ترین و محبوب‌ترین طرح‌ها در میان فرش‌های بلوچی، طرح نمازی است که به قالیچه نمازی شهرت دارد. قالیچه‌هایی که شمایلی از محراب هم در آن حضور دارد و اغلب با طرحی از درخت زندگی بافته می‌شود. پشم شتر یکی از مهم‌ترین مواد اولیه‌ای است که فرش‌های بلوچی را با آن می‌بافند.

یکی از ویژگی‌های فرش بلوچی استفاده از نماد شتر در بافت آن است. در گلیم و گبه‌های اطراف شیراز و همچنین فرش‌های ترکمنی هم البته بارها دیده شده که شتر در لابه‌لای طرح و نقشه‌ها بافته شود؛ اما وفور این نقش در میانه دست‌بافته‌های بلوچی بسیار بیشتر است. چنانکه بسیاری آن را یکی از ملاک و معیارهای شناخت فرش بلوچی می‌دانند. 

اینکه می‌گوییم فرش‌بافی بلوچی بسیار تحت تاثیر فرش ترکمنی است را می‌توان در اجرای طرح‌های گل، در حاشیه فرش‌های بلوچی دید که به‌شدت شبیه فرش‌های ترکمنی است. همچنین نزدیکی رنگ‌های تیره به‌کار رفته در آن  مانند فرش‌های ترکمنی، گواه دیگری بر این نزدیکی است. دست‌بافته‌های بلوچی اغلب در سبک هندسی و تحت تاثیر از فرش‌های ترکمن، قفقاز و همچنین ایل افشار بافته می‌شوند.

از مهم‌ترین نقش‌های اصیل و بومی که در بافت فرش‌های سیستانی و بلوچی استفاده می‌شود، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مددخانی
• مدقاسمی
• سیاه کار
• گل قندانی
• چپات اشتر
• جانمازی
• ترنجی
• ماهی درهم هراتی

برای دیدن آگهی‌های فرش و گلیم کلیک کنید

رنگ‌های فرش‌ بلوچی

بافته‌های شمالی بلوچ‌های ایران را بیشتر با رنگ‌هایش می‌شناسند. قرمز و آبی سیر در این فرش‌ها بعضا به صورت افراطی هم به‌کار می‌رود. کیفیت پشمی که فرش‌های این نواحی را با آن می‌بافند هم جالب توجه است. اغلب این پشم‌ها بسیار بلند و بسیار براق است و همین خصیصه موجب می‌شود با چشم هم قابل تشخیص باشند. در مقابل استفاده از رنگ روشن در فرش‌های سیستانی بسیار رایج است. در مجموع فرش‌های بلوچی با دو یا چند رنگ محدود بافته می‌شوند؛ ولی شما در بافت فرش سیستانی می‌توانید تنوع بیشتری از رنگ را ببینید. 

از دیرباز در فرش های سیستانی و بلوچی از روناس برای رنگ پشم‌هایی که در بافت فرش به‌کار می‌رود استفاده می‌شود و به آن رودنگ می‌گفتند. همچنین از پوست ریشه گیاهی به اسم «چغک» هم نوعی رنگ حاصل می‌شود که طیف رنگی سرخ تا قهوه‌ای را پوشش می‌دهد. این روزها هم اگرچه هم رشد این گیاه محدود شده و هم اقبال به رنگرزی صنعتی بیشتر شده؛ اما همچنان در برخی نقاط می‌توان فرش‌هایی را یافت که رنگ سرخ تیره‌اش را از ریشه چغک دارد. با این‌حال همچنان بخش زیادی از دستباف‌های این روزهای بلوچ‌ها حاصل رنگرزی صنعتی است و این مسئله باعث افت کیفیت این فرش‌ها شده است. 

ابعاد فرش‌های بلوچی

درباره ابعاد فرش‌های بلوچی پیش‌تر توضیح دادیم که اغلب در ابعاد کوچک بافته می‌شوند و فرش‌های متوسط یا بزرگ به ندرت در میان آنها دیده می‌شوند. از سجاده‌های ۹۰ در ۸۰ می‌توان در میان این دستبافته‌ها دید تا نهایتا قالیچه‌های ۲ متر در یک متر و ده سانتیمتری. همین ابعاد موجب شده تا فرش‌های بلوچی اغلب در دسته فرش‌های سبک وزن ایرانی جای بگیرند.